بررسی مفاهیم نظری و شناسایی مسائل اصلی امر جنسی جامعه اسلامی ایران
مبانی و رویکردها، شبکه مسائل و درخت اهداف در سیاستگذاری امر جنسی و عمده ترین مسائل و آسیب‌های آن
غریزه جنسی یکی از قوی ترین غرایز انسانی است که سایر ابعاد وجود انسان را تحت تاثیر خود قرار می دهد. فرهنگ جنسی هر جامعه، متناسب با باورها، ارزش ها و هنجارهای کلی آن جامعه شکل می گیرد و زندگی جنسی افراد جامعه را بر حسب این فرهنگ کلی شکل می دهد. جامعه ایران در دو دهه‌ی اخیر شاهد تحولات فرهنگی چشمگیری در عرصه‌ی فرهنگ و سبک زندگی بوده است. از جمله حوزه هایی که از این تغییرات فرهنگی تاثیر پذیرفته، عرصه فرهنگ جنسی است؛ به شکلی که امروزه تغییرات گسترده در ساحت فرهنگ جنسی جامعه ایران، نوعی از بحران جنسی در جامعه ایجاد کرده است.
ضرورت و اهداف پژوهش
رها شدگی امرجنسی در جامعه ایران و عدم وجود سیاست‌های مدون، روشن و جامع در خصوص آن در نسبت با نهادهای مختلف آموزشی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی و رسانه ای از یک سو و و حضور فعال و هوشمندانه جبهه معارض در این کارزار فرهنگی از سوی دیگر، به نوبه خود گویای اهمیت و ضرورت طرح و پیشبرد سیاست گذاری امر جنسی در شرایط امروزی جامعه ایران است. در کنار این رها شدگی و بی سامانی اجتماعی مواجهه با مسئله جنسی، آن چه ضرورت و اهمیت پژوهش های راهبردی در این حوزه را غیرقابل انکار می سازد، وجود خلا‌های مطالعاتی و نقاط مغفول در مسئله شناسی امر جنسی در جامعه ایران و شبکه عوامل نا به سامان آن است. از همین رو این پژوهش به دنبال پر کردن این خلا مطالعاتی در سیاست گذاری های حوزه امر جنسی و به دنبال آن ارائه سیاست های مواجهه و کنترل تغییرات و تحولات بحران جنسی یا انقلاب جنسی (دگرگونی ها و تغییرات بنیادین در فرهنگ جنسی) در جامعه اسلامی ایران است.
سیاستگذاری امر جنسی در ایران
پژوهش تدوین سیاست های امر جنسی در جامعه ایران در سه جلد منتشر شده است. در جلد نخست پس از «مروری بر ادبیات سیاستگذاری امر جنسی»، به تبیین «روش و فرایند سیاستگذاری امر جنسی» پرداخته شده است. با بهره‌گیری از این مباحث «مسائل و اهداف امر جنسی» به دست آمده و «فهرستی از سیاست های کلان و نهادهای مرتبط» با اجرای طرح آورده شده است. در جلد دوم این پروژه به «ارائه ۱۱ بسته سیاستی» برای موضوعات مختلف پرداخته شده است. سپس در جلد سوم نقشه ای از وظایف قوای سه گانه و وزارتخانه ها و سازمان ها موسوم به «نگاشت نهادی سیاست های مواجهه با امر جنسی» تدوین شده است. در این متن خلاصۀ جلد اول این پژوهش آورده شده است.
مبانی و رویکردهای سیاستگذاری امر جنسی در جامعه اسلامی ایران
در این پروژه ضمن پرداختن به «مبانی نظری» در سیاستگذاری امر جنسی، تلاش شده است تا «رویکردهای نظری در مطالعه امر جنسی» مورد بحث قرار گیرد و امر جنسی با استفاده از منظرها و رویکردهای مختلفی نظیر پزشکی و روان پزشکی، روان شناختی، جامعه شناختی و اسلامی واکاوی شود که در ادامه به اختصار این رویکردهای نظری می شود.
- منظر پزشکی و روان پزشکی: از منظر پزشکی و روان پزشکی فرض بر این است که امر جنسی یا زیست جنسی، امری طبیعی و بیولوژیک است و نگرش ها و رفتارهای جنسی در واقعیت امر بر اساس مسائل زیست شناختی و انتخاب طبیعی شکل می گیرند و نشانگر فرآیند سازگاری و انطباق هستند؛
- منظر روانشناختی: از منظر روان شناختی امر جنسی یا سکسوالیته در لایه شناختی هویت و نقش جنسی و همچنین در لایه هیجانی گرایش جنسی به دو صورت نگریسته می شود. رویکرد اول که بر پایه پارادایم های ذات گرایانه به مقوله سکسوالیته می نگرد، اعتقادش بر این است که سامانه سکسوالیته فرد وابسته و محصول تفاوت های زیستی زنان و مردان است؛ اما رویکرد دوم یعنی ساخت گرایی اجتماعی، سکسوالیته را محصول زمینه های تفاوت جنسیتی تبیین می کند. در این رویکرد اعتقاد بر این است که ویژگی هایی که به سکسوالیته زنان و مردان نسبت داده می شود در تملک آنان نیست، بلکه در تعاملات بین فردی آنان شکل گرفته است و سکسوالیته به عنوان یک عنصر فرهنگ وابسته مبتنی بر زمان و مکان است؛
- منظر جامعه شناختی: از منظر جامعه شناختی ویژگی اساسی در باب امر جنسی، تمایز نهادن میان امر جنسی به مثابه موضوعی طبیعی و بیولوژیک و امر جنسی به مثابه پدیده ای فرهنگی و اجتماعی است. از این دیدگاه، امر جنسی در پیوند با ساختارهای گوناگون اجتماعی مانند فرهنگ، اقتصاد و سیاست قرار دارد. این رویکرد غالبا سکسوالیته را نه به عنوان یک پدیده ذاتا طبیعی یا هستاری زیست پزشکی و جسمانی، بلکه بیشتر به عنوان محصول نیروهای اجتماعی، تاریخی و فرهنگی در نظر می گیرد؛
- منظر اسلامی: از منظر اسلامی امر جنسی دارای پنج بعد رفتار جنسی به هنجار، رفتار جنسی نا به هنجار، اختلالات کنشی جنسی، پیشگیری اولیه در دوران کودکی در قالب تربیت جنسی و در نهایت کنترل غرایز در سطوح بعدی زندگی است. به طور مشخص در اسلام سه حوزه تربیت جنسی، اخلاق جنسی و فقه و حقوق جنسی متکفل پرداختن به امر جنسی (میل جنسی) در قالب ارزش، دانش و رفتار جنسی هستند.
شبکه مسائل و درخت اهداف در سیاستگذاری امر جنسی
در ادامه ضمن طی کردن مسیر علمی در ارزیابی و بررسی ۱۱ مدل سیاستگذاری عمومی با انتخاب سیاستگذاری مبتنی بر شواهد، به طور خاص مدل سیاستگذاری امر جنسی در جامعه ایران طراحی و مورد بهره برداری قرار گرفته است. در این مدل پس از «کشف مسائل» با بهره گیری از مجموعه «پژوهش های داخلی و کتاب های ترجمه شده خارجی»، یک مرحله دیگر به نام «درخت اهداف» قبل از انتخاب سیاست ها اضافه شده است. همچنین مرحله ای تحت عنوان «نقشه اهداف» برگرفته از رویکرد مهندسی فرهنگی و مهندسی اجتماعی، قبل از اجرا طراحی شده است. در این رابطه از «نظریه داده بنیاد» برای تبیین شبکه مسائل و از روش تحلیل لایه ای علت ها برای تبیین درخت اهداف بهره گرفته شده است. برای ترسیم درخت اهدافِ مبتنی بر تحلیل لایه ای علت ها، تلاش شده است فرایند تغییر در قالب ۴ لایه اصلی شامل گفتمان سازی و اصلاح نگرش، اصلاح ساختارها و نظام ها، اصلاح روند‌ها و اصلاح رفتارها تنظیم شود. به گونه ای که هر لایه مقدمه و پیش نیاز لایه بعدی محسوب می شود.
مدل تحلیل لایه ای علت ها، لایه ها و مراحل مختلف تحقق اهداف را ترسیم می کند و به سازوکار تحقق آن ها نمی پردازد. لذا با بهره گیری از رویکرد مهندسی فرهنگی و مهندسی اجتماعی، سازوکار تحقق اهداف در قالب نقشه تحقق اهداف تدوین شده است. در این نقشه ۱۰ رویکرد برای تحقق اهداف مدنظر شناسایی شده است که شامل رویکرد فرهنگ سازی (تغییر نگرش)، رویکرد مفهوم سازی (تولید مفاهیم)، رویکرد پژوهشی (تولید ادبیات)، رویکرد آموزشی (انتقال دانش و مهارت)، رویکرد تربیتی (مشوق‌ها و بازدارنده ها)، رویکرد تبلیغی (تبلیغی و ترویجی)، رویکرد مشارکتی (بازاریابی اجتماعی)، رویکرد حمایتی (ساماندهی اقتصاد سیاسی)، رویکرد حقوقی (اصلاح قوانین) و رویکرد سازمانی (نهاد سازی) می شود.
عمده‌ترین مسائل و آسیب های جنسی
پس از بررسی ها و تحلیل های صورت گرفته عمده ترین مسائل و آسیب های جنسی شناسایی شده است. این مسائل شامل «تهدید سلامت جنسی»، «افزایش کج‌روی های جنسی»، «تغییر الگوهای گذران اوقات فراغت»، «کاهش قدرت کنترل اجتماعی»، «تغییرات فرهنگی در زمینه ازدواج و خانواده»، «تغییر الگوهای مد و لباس»، «رواج اندیشه و کنشگری با محوریت طرفداری از حقوق زنان»، «گسترش آموزش های جنسی خارج از چهارچوب های اسلامی»، «شکل گیری اقتصاد جنسی» و «افزایش اثرگذاری جبهه معارض» می شود.
از جمله عوامل موثر بر شکل گیری این مسائل می‌توان به «تغییرات فرهنگی در جامعه ایران»، ضعف پژوهش و نظریه پردازی پیرامون امر جنسی»، «ضعف تعلیم و تربیت جنسی»، «افزایش نقش رسانه ها»، «مشکلات اقتصادی» و «ناکارآمدی نهادهای اجرایی» اشاره کرد. در دو جلد بعدی بسته های سیاستی و نگاشت نهادی پیشنهادی ارائه می شود.
جمع‌بندی
نبود سیاست های روشن و جامع، رها شدگی و حضور فعال و هوشمندانه جبهه معارض در امر جنسی از جمله دلایلی است که ضرورت مطرح کردن سیاستگذاری امر جنسی در شرایط امروزی جامعه ایران را روشن می کند. اولین گام برای سیاست سازی رسیدن به درک درست از مسائل امر جنسی در جامعه است که به کمک شناخت مبانی و مفاهیم امر جنسی میسر می شود. در این پژوهش با بررسی مفاهیم نظری و با ترسیم درخت اهداف، ۱۰ رویکرد در جنبه های گوناگون برای تحقق سیاست های امر جنسی شناسایی شد. همچنین از جمله عمده ترین مسائل و آسیب های جنسی شناسایی شده تهدید سلامت جنسی، افزایش کج‌روی های جنسی و تغییرات فرهنگی در زمینه ازدواج و خانواده است.
این پژوهش در موسسه رصد مطالعات و سیاستگذاری اجتماعی سلامت جنسی اسلامی (سجا) توسط سعید قاسمی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
