چالش ها و فرصت های فضای مجازی به منظور بهره وری آموزش دانش آموزان دوره ابتدایی

یکی از مهم ترین مسائل پیرامون مدیریت فضای مجازی، مسئله تعلیم و تربیت است. اگر جامعه ای نیازمند نیرویی توانمند برای احیا و ساختن آینده کشور باشد؛ باید آموزش های همه جانبه متناسب با شرایط روز دنیا ارائه نماید. مسئله قابل تامل اینجا است که تقابل شیوه سنتی آموزش با روش آموزش مجازی موجب تغییر پیامدهای آموزشی در یادگیرندگان شده است. فرهنگ تازه یادگیری بدون حضور استاد، به راحتی نمی تواند جای خود را بیابد و درنتیجه محیط جدید آموزش و یادگیری را با چالش هایی همراه می سازد. در مقابل این آموزش می تواند فرصت های بسیاری را برای آموزش بهتر فراهم کند. از همین رو رفع چالش ها و استفاده از فرصت ها می تواند موجب ارتقای آموزش و آینده هر کشوری باشد.

 ضرورت و اهداف پژوهش

آموزش مجازی، به تمام شکل های یاددهی/یادگیری اطلاق می شود که به شیوه الکترونیکی اجرا و پشتیبانی می شود. این شیوه آموزش، با هدف ساخت دانش مرتبط با تجربه فردی پیش می رود. فناوری های اطلاعات و ارتباطات، چه به صورت شبکه ای و چه غیر شبکه ای، رسانه اصلی تسهیل آموزش مجازی تلقی می شوند. حرکت به سوی این شیوه نوین در آموزش مدارس، موجب شده است تعداد زیادی از مدارس جهان به طور روز افزون، در ارائه آموزش های متنوع از آن استفاده کنند، اما بسیاری از صاحب نظران معتقدند آموزش مجازی نتوانسته است تمامی اهداف اساسی تعلیم و تربیت نظیر رشد تفکر خلاق، تعهد و مسؤولیت پذیری، خطرپذیری علمی و مواردی از این نوع را محقق سازد. در مقابل و با تمام چالش های موجود، محیط های یادگیری مجازی دارای امکانات و قابلیت های متنوعی هستند که می توان با استفاده از این امکانات، شیوه ها و راهبردهای موثری را برای ارزشیابی واقعی از آموخته های دانش پذیران به کار گرفت. به این دلیل می توان بر این چالش ها و چالش های احتمالی فائق آمد. از طرفی توجه به رکن مهم و تاثیرگذار ارتقای کارآمدی مدرسه باعث توانمندی نیروی انسانی و موفقیت های آتی را تضمین می کند. از این رو، با توجه به اهمیت فضای مجازی و پژوهش های آن در جهت کارآمدی آموزش در مدارس، این پژوهش به بررسی بهره وری آموزش در فضای مجازی در دوره ابتدایی با توجه به چالش ها و فرصت های آن پرداخته است.

روش‌شناسی پژوهش

این پژوهش مطالعه کیفی از نوع پدیدارشناسی است. برای گردآوری اطلاعات از ابزار مصاحبه نیمه ساختار یافته استفاده شده و تحلیل داده ها با استفاده از روش تحلیل مضمون توصیفی استراوس و کوربین صورت گرفته است. نمونه گیری با استفاده از روش مبتنی بر هدف و تا حد رسیدن به اشباع انجام گرفته است. مشارکت کنندگان نیز، ۲۰ نفر از همکاران فعال در حوزه فضای مجازی ساکن شهر اراک در استان مرکزی در سال ۱۴۰۰ می باشند.

 وضعیت نگرش معلمان درباره چالش های آموزش مجازی

پس از بررسی و تجزیه مصاحبه های انجام شده درباره نگرش معلمان نسبت به چالش های آموزش مجازی، چالش هایی در زمینه های مختلف در سطوح معلمان، اولیا و دانش آموزان احصا شد که در ذیل به برخی از آن ها اشاره می شود:

چالش های معلمان

برخی از چالش هایی که معلمان با آن روبه رو هستند عبارتند از:

• تکنولوژی و فناوری اطلاعات: مواردی چون عدم آشنایی کافی برخی معلمان با نرم افزارهای مختلف جهت تولید محتوای آموزشی، سرعت پایین اینترنت در انتقال محتوای آموزشی و عدم اجرای روش های تدریس خلاق و عملی به علت محدودیت فضای مجازی؛
• مدیریتی: مواردی چون دخالت اولیا در تدریس معلم، عدم برقراری ارتباط دوسویه با دانش آموزان جهت کنترل میزان حضور و توجه به محتوای درس و عدم ارائه فعالیت های گروهی همزمان در زمان تدریس؛
• فرهنگی و اجتماعی: مواردی چون به سخره گرفته شدن تدریس معلمان در فضای مجازی، حمایت مفرط آموزش و پرورش از خانواده ها و عدم حمایت از معلمان و بازخوردهای نامناسب به شیوه تدریس معلمان.

چالش های اولیای دانش آموزان

برخی از چالش هایی که خانواده های دانش آموزان با آن ها مواجه هستند عبارتند از:

• اقتصادی: مواردی چون هزینه بالا و سرسام ‌آور اینترنت، حجم بالای اینترنت مصرفی در انتقال و محتوای آموزشی و بررسی تکالیف و سوختن یا آسیب دیدن تجهیزات مثل کامپیوتر، تبلت، گوشی یا کامپیوتر و…؛
• مدیرتی: مواردی چون عدم کنترل فرزندان در فضای مجازی، داشتن همزمان چند فرزند محصل و تداخل کلاس های فرزندان؛
• فرهنگی و اجتماعی: مواردی چون پایین بودن سطح سواد والدین، درگیری و مشکلات خانوادگی و پایین بودن سطح تاب آوری والدین در برخورد با فرزندان.

چالش های دانش آموز

برخی از چالش هایی که دانش آموزان با آن ها مواجه هستند عبارتند از:

• آموزشی: مواردی چون عدم آگاهی از چگونگی و استفاده از فضای مجازی، نداشتن تعاملات گروهی بین دانش آموزان و افت تحصیلی دانش آموزان با نیازهای آموزشی خاص؛
• فرهنگی و اجتماعی: مواردی چون عدم برقراری عدالت آموزشی به سبب میزان بهره مندی دانش آموزان از امکانات آموزی الکترونیکی، دور شدن دانش آموزان از هدف اصلی آموزشی و گرایش به سایت ها و فضاهای نامناسب مجازی و عدم تمایل و انگیزه جهت حضور در کلاس ها؛
• اقتصادی: مواردی چون عدم دسترسی به وسایل الکترونیک هوشمند جهت شرکت در کلاس ها و بالا بودن هزینه اینترنت.

وضعیت نگرش معلمان درباره فرصت های آموزش مجازی

پس از بررسی چالش های آموزش مجازی، در این بخش به بررسی فرصت های آموزش مجازی از دیدگاه معلمان پرداخته می شود:

فرصت های ایجاد شده برای معلمان

برخی از این فرصت ها در بخش های مختلف عبارتند از:

• تکنولوژی و فناوری اطلاعات: مواردی چون افزایش سطح دانش معلمان در حیطه تولید محتوا، آشنایی با نرم افزارهای مختلف تولید محتوا و آشنایی با نحوه تولید آزمون های آنلاین مجازی و بازی های سرگرم کننده؛
• مدیریتی: مواردی چون آشنایی با روش های تدریس متنوع، تقویت روحیه هم آموزی و تجربه گردانی معلمین و مدیریت ساعت برگزاری ساعت کلاس؛
• اقتصادی: مواردی چون صرفه جویی در برگه های امتحانی، کاهش بار ترافیکی در ساعات شروع و پایانی مدارس و صرفه جویی در هزینه های رفت و آمد.

فرصت های ایجاد شده برای خانواده ها

• مدیریتی: مواردی چون تعامل بیشتر بین والدین و معلم به دلیل ارتباط دوسویه برای امر آموزش، اشراف به کلاس و کنترل فرایند تحصیل فرزندان و ارتقا سطح سواد با مشاهده کلیپ های آموزشی فرزندان؛
• فرهنگی و اجتماعی: مواردی چون به روز شدن اطلاعات و آگاهی در زمینه امور آموزشی، کنار هم بودن اعضای خانواده و آشنایی با سختی های شغل معلمی؛

فرصت های ایجاد شده برای دانش آموزان

• تکنولوژی و فناوری اطلاعات: مواردی چون ارتباط با دنیایی فراتر از کلاس و میز و مدرسه، کسب تجربه در حوزه آموزش های مجازی و ایجاد انگیزه و ترغیب جهت یادگیری و استفاده از اپلیکیشن های مختلف و به تبع آن بالا رفتن سواد علمی و رسانه ای؛
• آموزشی: مواردی چون یادگیری به صورت معکوس، برخورداری مکرر از مطالب درسی به واسطه کلیپ های آموزشی درسنامه و آگاهی از میزان ضعف ها و نقاط قوت خود با توجه به سطح سایر فراگیران در کلاس های مجازی؛
• زیستی بدنی: مواردی چون کاهش استرس و اضطراب، بالا رفتن اعتماد به نفس و کاهش شیوع بیماری های واگیردار بین دانش آموزان.

راهکارهای رفع چالش های آموزش مجازی و بهره گیری از فرصت های آن

از جمله مهم ترین راهکارهای رفع چالش های پیش گفته این است که زمینه ارتباطات اجتماعی دانش آموزان با معلمان، به کارگیری فناوری های تعاملی چندرسانه ای، نهادهای آموزشی و پژوهشی، اجتماعات علمی و برنامه های مفرح فراهم شود. زمینه سازی آموزش اثربخش مجازی، در هر دو جنبه آموزش و تربیت، مستلزم وجود زمینه تعامل فعال دانش آموزان با محتوا، معلم، کادر اجرایی مدرسه، همکلاسی ها و در معنای گسترده، مدرسه است که می تواند به گونه ای آثار ناخواسته عدم حضور در اجتماع، از جمله ضعف تربیت را به حداقل رساند. معلم باید توانایی های مختلف دانش آموزان مجازی را با زندگی در کلاس درس مجازی درهم آمیزد. دانش آموزان مجازی باید به جای درگیر شدن با مفاهیم انتزاعی که به شکل سخنرانی یک سویه در کلاس انجام می دهد، فعالیت های درسی مسئله محور و پژوهش محور در اختیار داشته باشد. در این صورت، دانش آموز با معلم وارد بحث و مذاکره می شود و در انجام پروژه های درسی کاملا درگیر و فعال می شود و معلم با ارائه تکالیف جذاب و محتواهای متناسب با علائق و توانمندی دانش آموزان آن ها را به فرایند آموزش بازگرداند.

جمع بندی

پژوهش حاضر با هدف بررسی چالش ها و فرصت های فضای مجازی در جهت بهره وری آموزش در دوره ابتدایی از دیدگاه معلمان انجام پذیرفت. این پژوهش یک مطالعه کیفی از نوع پدیدارشناسی بود که برای گردآوری اطلاعات از ابزار مصاحبه نیمه ساختاریافته استفاده شد. طبق نتایج، چالش ها و فرصت ها در سه سطح انتخابی معلمان، دانش آموزان و اولیا مطرح و طبقه بندی شد. هزینه بالا و سرسام آور اینترنت و عدم آگاهی دانش آموزان از چگونگی و استفاده از فضای مجازی از جمله این چالش ها هستند. در مقابل نیز فرصت های آموزش مجازی بررسی شد که آشنایی معلمان با روش های تدریس متنوع و به روز شدن اطلاعات و آگاهی خانواده ها در زمینه امور آموزشی از جمله این موارد هستند. برخی از راهکارهای رفع این چالش ها و استفاده از فرصت های بیان شده، این است که زمینه ارتباطات اجتماعی دانش آموزان با معلمان، به کارگیری فناوری های تعاملی چندرسانه ای، نهادهای آموزشی و پژوهشی، اجتماعات علمی و برنامه های مفرح فراهم شود.

این مطالعه در مرکز علم و فناوری رسام با همکاری فریدون رمضی، کامران شیوندی چلیچه انجام شده ‌است.