طراحی الگوی توزیع یارانه بنزین و ایجاد بازار متشکل مبادله آن
تخصیص سهمیه بنزین به افراد و ایجاد بازار متشکل برای مبادله آن
الگوی کارآمد و عادلانه برای توزیع یارانه بنزین، الگویی است که در آن سهیمه بنزین به هر فرد ایرانی اختصاص می‌یابد و هر فرد می‌تواند از سهمیه خود استفاده کند یا آن را به قیمت مبادله ای در بازار متشکل بنزین به فروش برساند. فروش بنزین از طریق سامانه های تراکنش مانند دستگاه های خودپرداز انجام می‌شود و بسیار ساده است. با فروش بنزین، معادل اختلاف قیمت بنزین سهمیه ای و مبادله ای به حساب فرد واریز می‌شود. در این الگو، قیمت بنزین بر مبنای یک سقف قیمتی و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. بدین ترتیب همه مردم از یارانه بنزین بهره‌مند می‌شوند و قاچاق آن نیز کاهش می‌یابد.
ضرورت و اهداف پژوهش
نحوه تخصیص یارانه ها در بخش انرژی کشور، به خصوص بنزین ناکارآمد و ناعادلانه است. دولت یارانه بسیار بالایی برای پایین نگه داشتن قیمت بنزین می پردازد، اما عملا اقشار پردرآمد و پرمصرف از این یارانه بهره‌مند می‌شوند و طبقات ضعیف بهره ای از آن ندارند. هدف این پژوهش، ارائه الگویی برای تخصیص یارانه سوخت است که علاوه بر ایجاد عدالت در استفاده از یارانه دولتی، تبعات اقتصادی و اجتماعی اصلاح قیمت بنزین را به حداقل برساند.
بررسی وضعیت موجود تخصیص یارانه سوخت در کشور
بر طبق آمارها، توزیع یارانه بنزین در کشور کاملا ناعادلانه است. بیت المال عمومی جامعه که همه آحاد در آن سهیم هستند، در قالب یارانه بنزین به ثروتمندان می‌رسد و فقرا چندان از آن بهره‌مند نمی‌شوند. بر طبق داده‌های مرکز آمار ایران از هزینه های خانوار، در سال ۱۳۹۵، حدود ۵۷ درصد خانوارهای ایرانی خودروی بنزین سوز نداشته‌اند و ۴۵ درصد، علاوه بر خودرو، موتورسیکلت نیز نداشته‌اند. بنابراین، اینطور می‌توان نتیجه گرفت که حدود ۵۰ درصد خانوارها استفاده مناسبی از بنزین و یارانه پنهان آن ندارند. تحلیل داده های مرکز آمار نشان می‌دهد که دهک دهم درآمدی (ثروتمندان) در قالب استفاده از خودرو های شخصی، حدود ۱۱ برابر دهک اول درآمدی (فقرا) از یارانه بنزین بهره‌مند می‌شوند. این مطلب نشان می‌دهد که نحوه توزیع یارانه بنزین در کشور، به هیچ عنوان عادلانه نیست.
راهکار پیشنهادی: اختصاص بنزین به افراد و ایجاد بازار متشکل فروش بنزین
به صورت کلی می‌توان گفت که تاکنون برای مسئله بنزین در کشور، دو راهکار اصلاح قیمتی و سهمیه‌بندی ارائه‌شده‌است. در الگوی سهمیه‌بندی نیز دو راهکار اختصاص سهمیه بنزین به خودروها و اختصاص سهمیه بنزین به افراد وجود دارد. برخی بر این باور هستند که اختصاص سهمیه به خودروها با توجه به تجربه پیشین و بستر فنی موجود، ساده‌تر است. اما بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که تخصیص سهمیه سوخت به افراد به دلایل گوناگون مناسب‌تر است و اجرایی سازی آن نیز بر اساس زیرساخت های موجود بدون پیچیدگی های فنی امکان پذیر است.
-
اختصاص بنزین به افراد بر اساس کد ملی
در راهکار پیشنهادی، ماهانه ۲۰ لیتر بنزین به قیمت سهمیه ای بر اساس کد ملی به هر فرد ایرانی تخصیص می‌یابد و در اختیار سرپرست خانوار قرار می‌گیرد. هر فرد می‌تواند از بنزین خود استفاده نماید یا آن را به قیمت مبادله ای و از طریق سازوکار بازار متشکل به دیگران بفروشد. سقف ذخیره سوخت معادل ۶۰ لیتر به ازای هر نفر است. پس از پر شدن آن، هر لیتر سهمیه جدید به جای اختصاص به فرد، به صورت خودکار به بازار عرضه‌شده و مبلغ آن به قیمت بازار به حساب فرد واریز می‌شود.
قیمت بنزین در بازار (قیمت مبادله ای) بالاتر از قیمت بنزین سهمیه ای است. هر فرد در صورت مصرف نکردن و فروش بنزین خود به دیگران، معادل اختلاف قیمت بنزین مبادله‌ای و بنزین سهمیه ای را کسب خواهد نمود. این درآمد در واقع یارانه دولت برای بنزین است که در صورت اجرای این طرح به صورت عادلانه بین آحاد جامعه تقسیم خواهدشد.
-
ایجاد بازار متشکل خرید و فروش بنزین
فروش سهمیه بنزین به این ترتیب است که گزینه «فروش سهیمه بنزین» به سامانه های تراکنش مانند دستگاه های خود پرداز، سامانه های پیامکی و اینترنت بانک، اضافه‌شده و هر فرد می‌تواند با استفاده از آن‌ها، سهمیه خود را به فروش برساند. مبلغ حاصل از فروش نیز به صورت برخط به حساب فرد واریز می‌شود. اما خرید بنزین تنها در جایگاه ها و برای سوخت گیری امکان‌پذیر است. در جایگاه های سوخت، افراد هم می‌توانند از ذخیره سهمیه خود به نرخ ۱۰۰۰ تومان استفاده نمایند و هم اینکه بنزینِ بیشتر را به قیمت مبادله ای بازار خریداری کنند.
قیمت بنزین در بازار بر اساس تعادل عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. اما در لحظه خرید یا فروش، قیمت بازار مشخص است تا موجب پیچیدگی و سردرگمی مردم نشود. به‌روزرسانی قیمت به این ترتیب است که هر گاه شکاف بین عرضه و تقاضا به ۱۰۰ میلیون لیتر برسد، قیمت بازار در جهت ایجاد تعادل به میزان ۱۰۰ تومان اصلاح می‌شود. به این معنا که هر گاه عرضه بنزین توسط مردم به میزان ۱۰۰ میلیون لیتر بیش از تقاضا شود، قیمت ۱۰۰ تومان کاهش و هر گاه تقاضا به میزان ۱۰۰ میلیون لیتر بیشتر از عرضه باشد، قیمت بنزین ۱۰۰ تومان افزایش می‌یابد. البته برای کنترل حداکثر قیمت بنزین، یک سقف قیمتی که درصدی از قیمت فوب خلیج فارس است، قرار‌داده می‌شود.
مزایای راهکار پیشنهادی
راهکار پیشنهادی مزایای متعدد اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی دارد. در این راهکار، در درجه اول، سازوکار تعیین قیمت بنزین، مردمی می‌شود. در نتیجه، هزینه های اجتماعی اصلاح قیمت بنزین حذف خواهدشد. به‌علاوه، قدرت خرید مردم با تعدیل درون زای قیمت بنزین بر اساس تورم حفظ می‌گردد. به عبارت دیگر، در صورت افزایش قیمت بنزین، درآمد مردم از یارانه آن نیز بیشتر می‌شود. دیگر اینکه امکان مبادله های صوری و سفته بازی از بین می‌رود. زیرا پس انداز بنزین در کارت «سقف» دارد و خرید بنزین تنها در جایگاه ها امکان‌پذیر است. به‌علاوه، معضل قاچاق سوخت که به علت تفاوت قیمت بنزین داخل و خارج از کشور است به تدریج تعدیل می‌شود و سود حاصل از آن به دلیل یکپارچگی بازار به همه ایرانیان می‌رسد.
علاوه بر مزایای فوق، مهم‌ترین مزیت راهکار پیشنهادی، ساده‌بودن آن برای کاربران سمت عرضه و تقاضا است. عرضه کنندگان سهمیه حتی می‌توانند سقف ذخیره بنزین در کارت خود را به میزان صفر قرار دهند، به نحوی که به محض تعلق گرفتن سهمیه به فرد، با قیمت همان لحظه فروخته شود. بدین ترتیب عملا هر ماه به جای سهمیه سوخت، پول آن به حساب فرد واریز خواهدشد.
جمع‌بندی
استفاده از الگوی تخصیص سهمیه بنزین یارانه‌ای به هر فرد ایرانی، راهکاری است که می‌تواند نظام توزیع یارانه را در کشور بهینه و عادلانه سازد. در این الگو، فرد می‌تواند از سهمیه بنزین خود استفاده نماید یا اینکه آن را از طریق بازار متشکل بفروشد. فروش سهمیه بنزین بسیار ساده است و از طریق سامانه‌های گوناگون تراکنش مانند دستگاه های خودپرداز، سامانه های پیامکی و اینترنت بانک امکان‌پذیر است. مبلغ حاصل از فروش نیز به صورت برخط به حساب فرد واریز می‌شود. تک قیمتی بودن بازار در کل کشور، عدم امکان سفته بازی و احتکار، عدم امکان مداخله در بازار و تعدیل معضل قاچاق از مزایای راهکار پیشنهادی است.
این مطالعه در اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری مرتضی زمانیان و سالار سیدی در سال ۱۳۹۷ انجام شده‌است.
محصول مرتبط:
