تبیین الگوی پیشرفت روستایی مبتنی بر تجربه زیسته جهادگران

جهاد سازندگی به عنوان تنها سازمانی که به صورت تخصصی از ابتدای انقلاب تا سال­ ها بعد از آن، بر حوزه روستا تمرکز داشته و توانسته در مدت زمان کوتاهی نتایج شگرفی در حوزه رشد و توسعه روستا و جایگاه آن بردارد یک نمونه موفق محسوب می­ شود. مطالعه حاضر به دنبال رسیدن به اجزای یک سازمان و الگو برای رشد و تعالی روستا است. سازمان جهاد سازندگی از لحاظ سخت­ افزاری متکی به تمام ظرفیت­ های حاکمیتی و مردمی است که به دنبال رشد و توسعه روستا و با ارجحیت انسان سازی بر عمران و آبادانی روستا فعالیت می­کند. ساختار جهاد کاملاً غیرمتمرکز و مبتنی بر برنامه ­ریزی از پایین به بالا است و اعتماد متقابل بین نیروها و تفویض اختیار بالا در آن مشهود است. نیروهای جهاد را انسان ­هایی با فرهنگ جهادی، ساده­ زیست، با جسارت، مشارکت جو، انقلابی و متخصّص تشکیل می­دهد.

ضرورت و اهداف پژوهش

جهاد سازندگی از جمله اولین نهادهای انقلابی است که بر اساس فرمان بنیان­گذار کبیر انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) تأسیس شد. هدف از تأسیس این نهاد، انتقال نسیم روح بخش انقلاب به مناطق محروم روستایی و کمک به توسعه همه جانبه در عرصه­های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و … بود که توانست در بازه کوتاهی، حجم زیادی از خدمات را به روستاهای محروم کشور ارائه دهد. مطالعه چنین سازمان تازه تأسیسی که از امکانات لجستیکی مناسب و حمایت کافی دستگاه­های رسمی کشور در آن بازه(۵۸ الی ۶۲) برخوردار نبود؛ می­تواند ما را به اصول و مدل­هایی از کار در روستا رهنمون باشد. مدلی که بتوان در وضعیت موجود کشور از آن برای سازماندهی سازمانی برای پشتیبانی امر روستا بهره­مند شد.

روش شناسی پژوهش

روش گردآوری  داده­ها در این مطالعه، کتابخانه ­ای است. مطالعه منابع مکتوب موجود به صورت تدوین شده در قالب کتاب یا مقاله و یا منابع خام (تاریخ شفاهی) حاصل از مصاحبه­ های پیاده شده از جهادگران و جستجو در نرم­افزار «صحیفه امام» صورت گرفته است. برای توصیف سازمان جهاد سازندگی نیز از مدل مفهومی چهار بخشی شامل؛ سخت­افزار، نرم­افزار، سازمان افزار و مغز افزار استفاده شده است تا بتوان همه ویژگی­ های یک سازمان را مورد بررسی قرار داد.

یافته ­های تحقیق

سخت  ­افزار

سخت­افزار شامل تمامی امکانات و وسایل فیزیکی است که یک سازمان برای رسیدن به اهدافش از آن بهره می­برد و شامل زمین، ساختمان، تجهیزات و … است. با شروع به کار جهاد سازندگی به این نهاد مردمی امکانات خاصی اختصاص نمی­یابد. با وجود این وضعیت، نیروهای جوان جهاد با شناسایی و جذب ظرفیت­ های بلا استفاده حامکیتی در دستگاه­های اجرایی و همچنین راهبرد استفاده از ظرفیت ­های مردمی برای پیشبرد اهداف جهاد استفاده می­کردند. طراحی راهبرد خودیاری در روستاها و امکان ثبت­نام و سازماندهی داوطلبین در مکان ­هایی مانند مدرسه، مسجد و کانکس از آن جمله است.

نرم افزار

منظور از نرم ­افزار در سازمان اجزایی مانند اهداف، راهبردها و برنامه ­ها است که در واقع اصل جهت­ گیری سازمان را نشان می­دهد.

الف) هدف ­گذاری در جهاد

• ویژگی­ های اهداف
  • وجود فهم مشترک از اهداف در بدنه سازمان و شفافیت اهداف
  • هم­جهتی همه ارکان با هم در جهت رفع محرومیت و خودکفایی کشور
• اهداف
• تعمّق بینش اسلامی و مبانی انقلاب اسلامی به معنی تقویت بنیان­ های اسلام و اولویت دادن رشد دینداری روستائیان در کنار کمک به آبادانی روستاها
• رفع محرومیت و ایجاد آبادانی در روستا به عنوان پرحجم ­ترین فعالیت جهادی
• حفظ و ارتقای کرامت روستائیان از طریق جلب مشارکت روستائیان در سازندگی
• رسیدن به استقلال و خودکفایی کشور و صادرکنندگی روستا با توجه به ظرفیت­های داخل کشور و رسیدن به مهمّ خودکفایی در تأمین غذا
• تلاش برای رسیدن به الگویی مدیریتی مبتنی بر انقلاب اسلامی
• تربیت نیروها و مدیران انقلابی در خلال درگیری با مسائل واقعی مردم روستا و تلاش شبانه­روزی برای حل آن­ها
• توسعه همه جانبه روستا به معنی رشد در همه شاخص­های انسانی، زیرساختی، اقتصادی، فرهنگی، سلامت و … و مبتنی بر اولویت­بندی برمبنای نظر مسئول روستا و با تکیه بر شناخت و ارتباط وی با مردم روستا، به طور کلی توسعه به صورت منطقه­ای

ب) راهبردهای جهاد

راهبردهای جهاد ساندگی مبتنی بر فهم نیروهای انقلاب از اسلام ناب محمدی(ص)، انقلاب اسلامی و همراستایی کار اجرایی با این راهبردها بوده و لزوماً مکتوب نبوده است. این راهبردها عبارتند از:

• در راستای آرمان­های انقلاب و تأمین منافع مستضعفین: عدم خروج از دو اصل اسلامی و انقلابی بودن فعالیت­ها و حفظ منافع مستضعفین
• مسجد محوری فعالیت­های روستا: برگزاری فعالیت­هایی مانند دعوت مردم برای جلب مشارکت، شناسایی مسائل واقعی روستا و تقسیم کار در مسجد
• خدمت به همه آحاد: عدم اولویت­بندی بر اساس مذهب یا قومیت بلکه خدمت به همه آحاد
• رویکرد توانمندسازی به­جای نگاه خیریه­ای: توانمندسازی در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به علت حضور موقت نیروهای جهادی
• مشارکت روستائیان: مشارکت گرفتن از روستائیان و تعیین نقش برای ایشان در توسعه روستا در مرحله طراحی و اجرا

ج) برنامه­ های جهاد

مدل برنامه­ریزی در جهاد سازندگی برای محرومیت­زدایی و توسعه روستا از ویژگی­هایی برخوردار بود که عبارتند از:

• همخوان با واقعیت و اولویت روستا: شناسایی، تعیین اولویت و برنامه­ریزی طبق اعلام نیاز مردم و نه از پیش تعیین شده به واسطه حضور دائمی نیروهای جهاد در روستا
• استفاده از دانش بومی منطقه و متخصّصین داوطلب
• پیوست خودیاری: فراهم نمودن زمینه مشارکت مردم در توسعه روستا در طراحی برنامه و تعیین بودجه
• پیوست تربیت نیرو: مشارکت مردمی و آموزش آنان به منظور رشد روستائیان و توانمندسازی آنان در رفع مشکلات روستا
• انعطاف­ پذیری بالا: حق اختیار جهادگران در تغییر برنامه در صورت عدم تحقق اهداف در برنامه ­ریزی­ ها متناسب با فهم جدید از مسئله و راه­حل

سازمان افزار

این سازمان برای تحقق نرم­افزار مدنظر خود و متناسب با آن، شیوه­ها و مدل­هایی را بکار می­گرفت که  عبارتند از:

الف) اجزای ساختار

چارت جهاد سازندگی شامل شورای مرکزی، شورای هماهنگی و کمیته­های فنی و عمران، کشاورزی، بهداشت، فرهنگی، اداری، مالی و روابط عمومی است که در سطح کشور، استان و شهرستان یکسان است. ملاک تحقّق چارت در استان­ها، وجود فرد شایسته بوده است و نه پر کردن چارت.

• کمیته فرهنگی: یکی از کمیته­های اصلی با دو وظیفه عمده، یکی در عرصه بیرونی برای روستائیان و دیگری در عرصه داخلی برای نیروهای جهاد مانند آموزش احکام به مردم و رشد و ارتقاء نیروها از جنبه فکری و اخلاقی
• واحد جذب داوطلبان: جذب داوطلبان برای حضور جهادی و کمک به محرومین(این امر موجب سرعت­بخشی به امور، کاهش هزینه­ها و ایجاد انگیزه در بین روستائیان برای احیا و رشد روستا می­شده است.)
• رسانه­ روستا
• مرکز تحقیقات روستایی: مرکز جمع­آوری انواع تجربیات داخل و خارج از کشور در خصوص توسعه روستا(مدل­های اشتغال­زایی در روستا و صنایع کوچک از این جمله است.)
• واحد نظارت راهبردی: مرکز بررسی وضعیت موجود و ارائه آمار و اطلاعات به مجریان به صورت مستمر
• واحد مدیریت دانش: مرکز ثبت و ضبط و انتقال تجربیات و دانش­های بومی و نیز معرفی متخصّصین از روستاها به سایر روستاها برای کمک به حل مشکلات ایشان

 ب) روابط بین اجزای ساختار

• تفویض اختیار بالا: اعتماد به نیروهای خودی به دلیل اخلاص و نیت خدمت نیروها
• برنامه­ریزی غیرمتمرکز: طراحی برنامه توسط نیروهای فهیم و توامند در میدان با کمک و نظر روستائیان و شأن نظارت و پشتیبانی از سوی ستاد
• تصمیم­گیری شورایی: مدل تصمیم­گیری شورایی و اقناع بقیه اعضا با استدلال در همه سطوح شورایی
• نظارت بر خروجی ­ها به جای فرآیندها: (بنابر اخلاص و رشد نیروهای جهادی در فرآیندها و مدل­های جهادی)
• فرهنگ سازمانی مردمی: وجود فرهنگ مطالبه­گر نسبت به مسئولین؛ فرهنگ همدلی، ساده زیستی، اعتماد کامل و تواصی نسبت به نیروهای جهاد و فرهنگ تواضع و احساس مسئولیت نسبت به مردم
• هرم معکوس بهره­مندی: اهمیت و اولویت پست­های عملیاتی و نه ستادی و اختصاص امکانات و مزایا مبتنی بر این اصل
• حقوق متناسب با نیاز: اختصاص بودجه مشخص و برداشت نیروهای جهادی از مزایا و حقوق به میزان نیاز به تبع نیت جهادی و خدمت به مستضعفین
• ساختار مالی و حسابداری: اصل بر برائت و اعتماد به نیروها و هزینه در محل و با صرفه­جویی توسط نیروها در سازمان داوطابانه مردمی
• بودجه در اختیار مجری نه ستاد پشتیبان

ج) روابط سازمانی با نهاد دین و نهاد دولت

در نگاه امام، جهاد سازندگی هم باید در سازندگی کشور با دولت به عنوان مسئول اجرایی کشور هماهنگ باشد تا دچار موازی­کاری و بعضاً تداخل مسئولیت­ها نشود و هم باید در هدف­گذاری، سیاستگذاری و برنامه­ریزی از روحانیت انقلابی برای عدم انحراف از خطوط اصلی انقلاب اسلامی بهره ببرد.

د) ساختار منطقه ­ای

ایجاد یک مرکز فرماندهی برای روستاهای منطقه به عنوان مرکزیت خدمات ­رسانی و برنامه­ریزی برخلاف دهستان­ ها که بزرگ ترین روستا را مرکز دهستان قرار می­دهند.

مغز افزار

اصلی­ترین سرمایه هر سازمانی، نیروی انسانی آن است؛ بنابراین دستاوردهای جهاد سازندگی مرهون ایمان، همت و تلاش نیروهای آن است. از ویژگی­های این بخش عبارتند از:

الف) نیرو به جای پرسنل

یکی از ویژگی­های مثبت جهاد، امکان استفاده از هر نیروی داوطلب و با هر تخصّص به علت تنوع نیازهای روستا بوده است.

ب) ویژگی ­های نیروهای جهاد

• مؤمن به مبانی انقلاب اسلامی
• چند بعدی بودن: توجه جهادگران به مسائل و مشکلات مادی در کنار مسائل معنوی و فکری ایشان
• مسئولیت­ پذیر و پیگیر
• تکلیف ­گرا: انگیزش کاری یک جهادی به خاطر احساس تکلیف و نه دستورهای سازمانی و اقتضای پست سازمانی
• خودساخته
• خادم محرومین
• مشارکت جو(نگاه اجتماعی)

نتایج تحقیق

• روستای مطلوب از نگاه جهادگران ویژگی ­هایی دارد که عبارتند از: ارجحیت رشد و تعالی انسان، مسجد محوری، بهره­ مندی از آخرین محصولات فرهنگی، انقلابی، برخورداری از روحیه مطالبه­ گری از مسئولین، موفق در شغل کشاورزی و دامداری از جهات مختلف
• قرارگاه آبادانی و پیشرفت می ­تواند با تغییراتی، عملکرد خود را بهبود ببخشد. از این جمله می­توان به ایجاد زمینه برای حضور ظرفیت­ های عظیم مردمی، تقدّم توسعه انسانی بر توسعه اقتصادی و عمرانی، برنامه­ ریزی منطقه­ ای و نه کشوری، ایجاد ساختار شورایی شبیه جهاد سازندگی، تقویت رسانه، ایجاد نظارت راهبردی اشاره کرد.

جمع بندی

جهاد سازندگی نهادی انقلابی و مردمی مبتنی بر آرمان حمایت از محرومین و مستضعفان شکل گرفت. این نهاد در مدت کوتاهی توانست خدمات ارزنده­ای را به روستاهای محروم ارائه کند. جهاد سازندگی به مثابه یک نهاد انقلابی و مردمی ویژگی­های بارزی داشت. از جنبه نرم­افزار، جهاد سازندگی به کمک خود روستائیان  به ­دنبال محرومیت زدایی و کمک به محرومین و مستضعفان روستایی و با راهبرد تعالی و رشد انسان فعالیت می­کرد. از جنبه سازمان­ افزار، سازمان جهاد یک نهاد داوطلبانه و مردمی است که برنامه­ریزی روستا به طور غیرمتمرکز، مطالبق با نیازهای منطقه­ای مردم و مشارکت مردم انجام می­گرفت و تصمیمات در آن شورایی بوده است. از نظر مغزافزار، جهاد سازندگی نیرویی مردمی و داوطلب است که اخلاص، تخصّص و تکلیف­گرایی از ویژگی­ های آن است.

این مطالعه در اندیشکده بسیج و نهادهای مردمی انقلاب اسلامی و توسط سید رضا حسینی ‌زاده انجام شده است.