بررسی و تحلیل بایدها و نبایدهای فقهی عرصه تبلیغ
بررسی و تحلیل بایدها و نبایدهای فقهی عرصه تبلیغ با تأکید بر وظیفه روحانیون کاروان ها و ارائه منشور اخلاق
شریعت مقدس اسلام که تا قیامت، یکتا دین آسمانی موردتأیید خداوند متعال است، تنها به یمن تلاش رسول مکرم اسلام(ص)، ائمه اطهار(ع)، علما و مبلّغانی که در راه حفظ و استمرار دین، از جان، مال و آبروی خویشتن گذشتند، تاکنون باقیمانده و استمرار یافته است. در آیات متعددی از قرآن کریم، تبلیغ دین مورد اهتمام قرار گرفته است. یکی از مهمترین ابعاد تبلیغ، تبلیغ در عرصه کاروان های حج و زیارت است که برای بهره مندی بیشتر از آن، از ظرفیت روحانیون کاروان ها استفاده می شود. عرصه تبلیغ به طور کلی، و تبلیغ بین الملل به طور خاص، و تبلیغ در سفرهای زیارتی به نحو اخص، نیازمند شناخت کامل بایدها و نبایدهای فقهی تبلیغ است تا در کنار مهارتهای تبلیغی، بیشترین اثر را در تحقق اهداف مدنظر شارع مقدس از تشریع وجوب حج و استحباب زیارت داشته باشد.
کلیدواژه: فقه، تبلیغ، حج و زیارت
ضرورت و اهداف پژوهش
طلّاب و روحانیون، که به عنوان سربازان امام زمان(عج) در حوزه های علمیه تربیت میشوند، به این نکته توجه دارند که مهمترین وظیفه آنان تبلیغ دین است. اما آنچه کمتر موردتوجه قرار گرفته، بایدها ونبایدهای فقهی این فریضه مهم و وظیفه خطیر، یعنی تبلیغ است؛ چراکه یادگیری ضرورتهایی همچون انوع تبلیغ، شیوههای تبلیغ، ابزارهای تبلیغ، روش بیان و امثال آن، بدون دانستن واجبات و محرمات تبلیغ، قطعا نتیجه لازم را در پی نخواهد داشت. تحقیق حاضر به بررسی فقهی بایدها و نبایدهای تبلیغ پرداخته و مسائل مرتبط با یکی از مهمترین ظرفیتهای تبلیغی یعنی تبلیغ در عرصه کاروان حج و عمره را مورد تاکید قرار داده است. مباحث مطرح شده قطعا در تبلیغ داخلی و بین الملل نیز میتواند مورد استفاده قرار بگیرد.
فقه تبلیغ
فقه در اصطلاح به معنای «علم و آگاهی دقیق به دین، علم به احکام دینی و علم به احکام شرعی از ادله تفصیلی» آمده است. تبلیغ نیز در معنای اصطلاحی به «رساندن پیام الهی به شیوه روشنگرانه که از طریق ایجاد ارتباط و تشویق به پذیرش محتوای موردنظر با استفاده از ابزارهای مشروع هر عصر صورت میپذیرد» تعریف شده است. تبلیغ دین در آیات متعددی از قرآنکریم و روایات اهلبیت (ع) مورد اهتمام قرار گرفته است. برخی از مهمترین نکات امر تبلیغ عبارتند از:
- توجه ویژه به تبلیغ عملی در میان روش های تبلیغ
- لزوم علم و دینشناسی، روشنگری، شجاعت، خیرخواهی و دلسوزی و مدارای مبلّغ در امر تبلیغ
- تبلیغ و رساندن پیام اسلام از مهمترین فوائد حج
- تبلیغ به مرحله شناسندن اطلاق میشود و نه اجرا و عمل
- لزوم توجه ویژه مبلّغ به عرف و سیره عقلا در امر تبلیغ
- سامان بخشیدن به مسائل مربوط به تبلیغ به ویژه مسائل مالی و ایجاد زمینه مناسب برای اعزام مبلغّان از مهمترین وظایف مهم حکومت اسلامی
بایدها و نبایدهای اولی تبلیغ
درباره مسائل فقهی مربوط به تبلیغ، احکام مختلفی وجود دارد اما در این نوشته تنها به بایدها (واجبات) و نبایدها (محرمات) پرداخته شده است. ابتدا در بخش اول به برخی از بایدها و نبایدهای اولی تبلیغ پرداخته شده است.
الف) بایدهای اولی تبلیغ
- بیان حقایق دینی: مبلّغ بایست محرمات و واجبات دین را بیان کند و نیز نباید نسبت به بیان مستحبات و مکروهات بیاعتنا باشد، اما بیان همه آنها واجب و ضروری نیست.
- لزوم داشتن علم و یقین در بیان احکام و حقایق دینی: مبلّغ نباید طبق حدسیات و وهمیات و حتی ظنیات خود حکمی شرعی یا مسئلهای اعتقادی و حتی مطلبی اخلاقی را برای مردم بیان کند.
- تصحیح مطالب اشتباه: هر فتوا دهندهای که با فتوای اشتباه موجب شود که شخص کار حرامی مرتکب شود و یا کار واجبی را ترک کند، ضامن است و باید شنوندگان را از اشتباه خود آگاه کند.
- لزوم مبارزه با خرافات و بدعتها: مبلّغ وظیفه دارد که اذهان مخاطبان را نسبت به خرافات و بدعتها به ویژه خرافات و بدعتها در عرصه دین و مقدسات را روشن کند.
ب) نبایدهای اولی تبلیغ
- کتمان حقایق: با توجه به قرائن مطرح شده در ادله، مطلق کتمان، حرام نیست و تنها در صورت خاصی، کتمان حقایق از گناهان کبیره شمرده میشود.
- ذکر مطالب بدون استناد و اسناد روایات ضعیف به اهل بیت (ع): مبلّغی که مطالب دینی را بدون استناد از قول معصوم نقل کند، بر این نقل کذب صدق میکند. نقل روایت ضعیف نیز ممنوع است.
- تبلیغ در مقابل مزد مالی: با توجه به اصل عملی برائت و اصل لفظی «النّاس مسلّطون علی أموالهم» و دیگر دلائل، بحث تبلیغ، که از واجبات (کفایی و غیرتعبدی) است اخذ اجرت، حرمتی ندارد.
- سخنان و رفتارهای توهینآمیز نسبت به ادیان و مذاهب دیگر: تبری از دشمنان با برخی از عناوین، به حکم اولی جایز است؛ ولی غرض اصلی، اعلان جدایی و انفصال است، نه لعن و امثال آن؛ اما حکم ثانوی این امور نیز محکوم به حکم حرمت هستند.
بایدها و نبایدهای ثانویه تبلیغ
حکم ثانوی، حکمی است که شارع آن را با نظر به حالت خاص و استثنایی مکلّف جعل میکند. در ادامه برخی از بایدها و نبایدهای ثانوی تبلیغ به اختصار آمده است.
الف) بایدهای ثانویه تبلیغ
- رعایت تقیه در تبلیغ: مبلّغ برای تحصیل مصلحت اهم- که حفظ و صیانت نفوس، اموال، حفظ دین اسلام، ایجاد وحدت کلمه و … است- باید در بیان مطالب دقت کافی را داشته باشد.
- مصلحتسنجی در تبلیغ: در جایی که امتثال و اجرای احکام الهی نه تنها مصلحتی نداشته، بلکه مفسده نیز دارد، امتثال حکم را تجویز نکردهاند.
- تعظیم شعائر در تبلیغ: مبلّغ باید بسته به اهمیت موضوع، وجوباً یا استحباباً در مقام تعظیم شعائر باشد. بیشترین مصادیق در تبلیغات مربوط به ایام محرم و صفر نیز از باب تعظیم شعائر حسینی (ع) است.
- رعایت قوانین کشور متبوع: مبلّغان باید ضمن رعایت نظم فردی و اجتماعی، در مورد رعایت قوانین و مقررات کشورهای دیگر، قوانینی را که با شریعت یا اصول مذهب مخالف است، اجرا نکنند.
ب) نبایدهای ثانویه تبلیغ
- طرح مطالب اختلافانگیز: ممکن است اظهارنظرهایی فینفسه حق باشد، اما از آنجا که به ایجاد اختلاف میان جامعه (شیعه و سنی یا اقوام مختلف شیعیان) منجر میشود، حرام است.
- بهانه دادن به دست دشمنان: در امر تبیغ دین ممکن است موضوعی حق و مسلم باشد اما اگر طرح آن زمینهساز هجوم گسترده دشمنان به کیان دین یا مذهب شود؛ باید پرهیز کرد.
ارائه منشور تبلیغ
در پایان، منشور تبلیغ، که مورد تأیید مراجع عظام تبلیغ قرار گرفته است، به عنوان مرام نامهای برای همه مبلّغان تهیه شده، که قطعاً میتواند بهترین راهکار عملی برای فرهنگسازی در عرصه تبلیغ باشد.
- وجوب تبلیغ کفایی تبلیغ: تبلیغ معارف، احکام و حقایق دینی مهمترین وظیفه قشر روحانیت است.
- اهمیت قصد قربت و هماهنگی حرف و عمل در تبلیغ
- ضرورت استقلال و شجاعت در مبلّغان و عدم وابستگی به جریانها، افراد و گروهها
- لزوم آگاهی و بصیرت سیاسی و اجتماعی مبلّغان به زمان و مسائل روز
- ضرورت استفاده از محتوای عالمانه و محققانه در تبلیغ و پرهیز از تکیه بر ظن و وهم
- اهمیت استفاده از شیوهها و ظرفیتهای نو در تبلیغ همچون فضای مجازی
- ضرورت تصحیح اشتباهات در تبلیغ
- ضرورت استفاده از وسایل مقدس برای هدف مقدس تبلیغ
- ضرورت رعایت تقیه و مصلحتسنجی در تبلیغ
- ضرورت توجه به تعظیم شعائر اسلامی در تبلیغ به ویژه شعائر حسینی(ع)
- لزوم رعایت نظم فردی و اجتماعی در تبلیغ
- ضرورت ایجاد وحدت و پرهیز از اختلاف افکنی
- لزوم پرهیز از طرح مباحث موهن و بدنام شدن شریعت
- ضرورت حفظ حرمت مرجعیت دینی
جمع بندی
اهمیت و ضرورت تبلیغ در آیات و روایات به وضوح موردتوجه قرار گرفته است. شیوه ها، ابزارها و قالب های مختلفی برای تبلیغ وجود دارد که شناخت آن ها توسط مبلّغ، در انجام دادن تبلیغی موفق، نقش بسزایی دارد. در این میان، فرصت تبلیغی در کاروان های حج و زیارت یکی از جایگاه های ویژه مکانی و زمانی در امر تبلیغ به شمار میرود. تبلیغ نمیتواند جایگزین امر به معروف و نهی از منکر شود. امر تبلیغ با بایدها و نبایدهایی (فقهی) همراه است که از دو حیث اولی و ثانوی موردبررسی قرار گرفت. بیان حقایق دینی، لزوم آگاهی و اطمینان و پرهیز از ظن و وهم، لزوم قصد قربت، پرهیز از رفتارهای توهین آمیز به ادیان و مذاهب دیگر و مقدسات آنها، رعیت تقیه و پرهیز از طرح مطالب اختلاف انگیز از جمله این بایدها و نبایدها است.
این مطالعه در پژوهشکده حج و زیارت در سال ۱۳۹۶ انجام شده است.
