بحران شیوع ویروس کرونا و تغییر باورهای دینی

یکی از موضوعات مهم در بحران شیوع کرونا، تعطیلی مراکز دینی و مراسم مذهبی بود که حاشیه ‌های فراوانی به دنبال داشت. برخی از تحلیلگران با تکیه بر دلالت ‌هایی مانند مسئله رنج و شرور، اعتبار بالای علم و از طرفی دیگر توقف مناسک دینی جمعی و تعطیلی مراکز مذهبی، معتقدند که این شرایط موجب تضعیف باورهای دینی جامعه می ‌شود. در حالی که برخی دیگر مدعی هستند که ناتوانی انسان و علم کنونی در برابر ویروس کرونا و اعتقاد به رحمت الهی می ‌تواند منجر به تقویت باورهای دینی شود. بنابراین با تولید محتواهای غنی دینی و برگزاری مجازی مراسم ‌ها می‌توان اثرات سوء بحران کرونا بر دین را کاهش داد.

ضرورت و اهداف پژوهش

در کنار اقتصاد و سیاست، یکی از موضوعاتی که از روزهای اولیه ظهور کرونا بر سر زبان ‌ها افتاد، دین و مذهب بود. دشواری در اتخاذ تصمیم بستن و تعطیل کردن مراکز دینی در برخی کشورها حاشیه ‌هایی ایجاد کرد که اوج آن در ایران و کره بود. شناسایی اولین موارد ابتلا به کرونا در شهر مقدس قم و واکنش برخی افراد و مقامات نسبت به بستن حرم حضرت معصومه (س)، از دلایل این حاشیه ‌سازی ‌ها در ایران بود. در حال حاضر، ابهاماتی مانند آینده جامعه دین‌ دار پس از تعطیلی مراکز دینی و اجتماعات مذهبی، مدت‌ زمان این تعطیلی ‌ها، تکلیف فرائضی مثل حج تمتع و امکان تضعیف باورهای دینی، پیش‌ روی جوامع دین‌ دار قرار گرفته است. برخی معتقدند کرونا آینده تاریکی برای دین و اعتقادات مذهبی رقم خواهد زد. بعضی هم بر خلاف آن، مدعی هستند که تغییرات بنیادین در جهان بیرون و درون انسان‌، بازگشت به خویشتن و بازگشت به دین و معنویت را به دنبال خواهد داشت. در این پژوهش، بر اساس دیدگاه‌ های مختلف و با تمرکز روی جامعه ایرانی، راهکارهایی برای تقویت دین ‌باوری در شرایط همه ‌گیری ویروس کرونا بررسی می ‌شود.

دلالت ‌هایی بر تضعیف باورهای دینی در جهان کرونایی

همه افرادی که از بحران الهیاتی و تضعیف دین ‌باوری در این شرایط دفاع می‌ کنند، حداقل به یکی از موارد زیر استناد می‌ کنند:

• مسئله‌ رنج و شرور در عالم: مسئله‌ رنج در ناسازگاری برخی صفات خداوند مثل “خیر مطلق” بودن او با وجود امراض، بلایای طبیعی، کشتارهای جمعی ریشه دارد. این موضوع به هنگام بلایای بزرگی مانند بحران همه ‌گیری کرونا، به اذهان مردم خطور می‌ کند و ایمان آنها را متزلزل می ‌کند.
• توقف مناسک دینی جمعی و تعطیلی مراکز مذهبی: ملموس ‌ترین تاثیر کرونا بر دین، تعطیل شدن مراکز دینی، زیارتگاه‌ ها، تجمعات و رویدادها و مراسم‌ های مذهبی بود. شرکت نکردن در این رویدادها عملا به معنای جدا شدن بخش زیادی از مردم از اتصال ‌های دینی و مذهبی است.
• توفیق نسبی علم و از میدان بیرون کردن دین در تقابل “علم و دین”: از ابتدای شیوع کرونا در ایران، مباحثی در مورد تقابل روحانیون با روش‌های علمی پیشگیری و درمان کرونا ایجاد شد. مثلا در مورد بسته نشدن حرم اظهاراتی کاملا غیرعلمی به عنوان توجیه مطرح می ‌شد. در چنین شرایطی و زمانی که اعتبار هر چیزی حتی آیات قرآن نیز از علم اخذ می ‌شود، نزاع میان علم و دین، به نفع دین تمام نخواهد شد. به همین دلیل، طبق برخی از تحلیل‌ ها، زنگ خطر علیه الهیات شیعی به صدا در آمده و بین دین و علم تعارض روی داده است.

دلالت ‌هایی بر تقویت باورهای دینی در جهان کرونایی

در مقابل دیدگاه ذکر شده، افرادی معتقدند که این حادثه منجر به افزایش گرایش به دین و تقویت باورهای دینی می‌شود. مهم‌ترین دلالت‌ های این دیدگاه به شرح زیر است:

• خضوع تاریخی انسان در پی شیوع کرونا: در جهان با ثباتی که هرکسی هزاران برنامه برای روزها و ماه‌ های آینده داشت، اکنون باید تا زمان نامعلومی منتظر ماند تا همه چیز به حالت قبل بازگردد. انسان این روزها بیش از پیش به ضعف خود بر مدیریت امور و عظمت خواست خداوند پی برده است.
• تضعیف جهان‌ بینی علمی: در دوره‌ی کنونی یعنی پوزیتیویسم و عقلانیت بشر، انسان می ‌تواند پدیده‌ها را بدون نیاز به خدا یا فلسفه، به وسیله علم توضیح دهد. اما در بحران شیوع کرونا، حرف‌های ضد و نقیض دانشمندان درمورد علل و عوامل کرونا، سردرگمی انسان را در پیش‌بینی آینده جهان کرونایی بیشتر کرده است. گویی انسان با ناامیدی از روش‌ های مدرن درمانی، دوباره به دنبال ماوایی در افکار متافیزیکی یا اساطیری خود می ‌گردد.
• رحمت الهی و ابتلا الهی: طبق یک دیدگاه رایج بین متفکران اسلامی، اساسا فلسفه شرور و رنج ‌ها در این دنیا، ابتلا و آزمایش انسان است تا در پس مصیبت ظاهری، رحمت واقعی را ببینیم. بحران کرونا با وجود مشکلات فراوان، منجر به نزدیکی قلب ‌ها و کاهش غرور انسان شده و فرصتی برای تفکر بیشتر انسان در مورد گذشته و آینده خود فراهم کرده است.

راهبردها و سیاست ‌ها

طبق مطالب بیان شده، سه مسئله باید محور اصلی محتواهایی باشد که به مردم عرضه می‌ شود:

• تبیین مسئله‌ علم و دین و همچنین مسئله‌ شر به عنوان شبهه.
• تبیین ناتوانی علم در پاسخ به همه سوالات بشر.
• تبیین جنبه ‌های مختلف دین و وظایف متفاوت مومنین علاوه بر مناسک، اماکن و مراسم مذهبی.

در ادامه، راهکارهایی در سه سطح کوتاه ‌مدت (۱ تا ۳ ماه)، میان ‌مدت (۳ تا ۱۰ ماه) و بلند‌مدت (بیش از ۱۰ ماه) با توجه به ظرفیت دستگاه‌ های اجرایی و نهادهای مردمی، پیشنهاد می ‌گردد.

راهکارهای کوتاه‌ مدت:

• تاسیس مرکزی ویژه‌ فعالیت ‌های مذهبی در بستر فضای مجازی و ارائه خدمات فنی و علمی به هیات‌ های مذهبی.
• ایجاد موکب‌های مجازی در هیات‌ ها و ارائه محتواهای دیجیتال و همچنین خدمات اجتماعی و بهداشتی به مردم.
• تولید محتواهای کوتاه، ساده و عامه ‌پسند جهت توضیح مسئله‌ شرور، علم و دین و محدودیت‌ های علم.
• تولید برنامه ‌های رسانه ‌ای با محوریت اساتید فلسفه‌ علم و اساتید علوم طبیعی جهت تبیین جایگاه و قلمرو علم.
• تولید برنامه ‌های رسانه ‌ای با محوریت اساتید فلسفه‌ دین و روحانیون برای تبیین ابعاد معرفتی و اخلاقی دین.
• سوق دادن سخنرانی ‌های مذهبی در صدا و سیما در ماه رمضان به سمت مبانی اعتقادی و تفسیر قرآن.
• کاهش هزینه ‌های اینترنت در استفاده از محتواهای مذهبی در ماه مبارک رمضان.
• توسعه زیارت ‌های مجازی و تنوع قالب‌ های آن‌ ها از طریق صدا و سیما.
• ایجاد حرکت ‌های خلاقانه جمعی مذهبی برای دعای دسته جمعی، مناجات و… از طریق فضای مجازی.
• ایجاد جریانی با عنوان “جهادگران فضای مجازی” برای ارائه‌ خدماتی مانند برنامه‌ نویسی رایگان وب در سازمان بسیج دانشجویی برای فعالیت‌ های مذهبی.

راهکارهای میان‌ مدت:

• ایجاد اپلیکیشنی با نام “سامانه‌ جامع مجازی هیئت‌ ها” شامل محتوای غنی مذهبی، به عنوان بستر ارتباطی برای هیئت ‌ها و زیارت ‌های مجازی.
• مجهز شدن همه‌ی هیئت ‌های مذهبی به سامانه‌ ارتباطات مجازی.
• تولید پادکست‌ های مختلف با رویکردهای محتوایی ذکر شده و ارائه‌‌ آن‌ در سایت ‌های اختصاصی.
• بازکردن در حرم ‌ها و بقاع متبرکه با شرایط خاص و به صورت محدود.

راهکارهای بلند‌مدت:

• ایجاد سایت ‌های آموزش آنلاین تخصصی دینی با کیفیت بالا.
• تربیت تخصصی افرادی در حوزه و دانشگاه با رویکردهای محتوایی فوق‌ الذکر به عنوان مبلغ.
• تعریف و انجام پژوهش‌ هایی با رویکرد اثرگذاری دینی با استفاده از فناوری ‌های اطلاعاتی و ارتباطی.
• تولید محتوای وسیع برای اثرگذاری بین‌المللی در شبکه ‌های مجازی خارجی مثل یوتیوب به عنوان محل مراجعه بسیاری از مسلمانان خارج از کشور.
• تغییر برخی سرفصل ‌ها در دروس حوزوی با توجه به تجربه ‌های بحران کرونا.

جمع‌ بندی

پس از بسته شدن اماکن مذهبی و تعطیلی مراسم مذهبی در بحران کرونا، نگرانی ‌ها برای تضعیف دین ‌باوری در جامعه افزایش یافته است. در این زمینه، تولید برنامه ‌ها، سایت ‌ها و پادکست‌ های دینی جهت تقویت باورهای مذهبی پیشنهاد می ‌شود. همچنین با ایجاد بسترهای مجازی برای رویدادها و مراسم‌ های دینی، هیئت‌ ها و زیارت ‌ها، می‌توان از اثرات سو بحران شیوع کرونا در جامعه دینی کاست.

این مطالعه در اندیشکده راهبردی مهاجر با همکاری جواد درویش در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.