درآمدی بر تحول در گردشگری با رویکرد اسلامی-ایرانی

در دهه های اخیر، بدون تردید گردشگری یکی از پدیده های اجتماعی- اقتصادی مهم و با آثار فرهنگی، سیاسی و محیطی بوده که به صورت پدیده ای فراگیر و جهانی درآمده است. در چند دهه گذشته، گردشگری همواره رو به رشد و در حال متنوع شدن و یکی از بزرگ ترین بخش های اقتصادی جهان بوده است. در کنار منافع مستقیم درآمدهای ارزی فراوان صنعت گردشگری، مواردی نظیر اشتغال زایی، رونق کسب وکار، توزیع ثروت، کمک به توسعه عدالت فضایی، ترویج و تبادل فرهنگی، کمک به توسعه صلح، تبلیغ و حفظ آثار فرهنگی و اجتماعی از آثار توسعه این صنعت است. ایران کشوری است دارای جاذبه های گردشگری فراوان در حوزه های مختلف فرهنگی و طبیعی، اما صنعت گردشگری آن نسبت به روند رو­ به ­رشد جهانی گردشگری و رقبای منطقه ای خود توسعه چندانی نداشته است.

کلیدواژه: گردشگری، گردشگری دینی، فرهنگ

ضرورت و اهداف پژوهش

جهانی شدن با تاثیر بر آداب اجتماعی و اعتقادات مذهبی، موجب تغییر فرهنگ ­ها شده است. جهانی شدن همزمان فاصله گرفتن از دین و نزدیکی به آن را تسهیل کرده است. در این رابطه می­ توان به سرعت در حمل و نقل و رشد مسافرت ­ها اشاره کرد. با توجه به اهمیت صنعت گردشگری، هدف اصلی نگارش این پژوهش، رسیدن به پاسخ این سؤال است که جمهوری اسلامی ایران چگونه می­تواند از ظرفیت ­های اسلامی-ایرانی برای رشد قدرت نرم خود بهره برد؟ مضافا، دیپلماسی گردشگری می ­تواند برای جمهوری اسلامی ایران به عنوان ابزاری بسیار قوی برای اثرگذاری بر افکار عمومی جهان اسلام و به تبع آن بر دولت­ های منطقه و جهان به کار رود.

گردشگری و جایگاه آن در جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورها

ایران از لحاظ ابنیه و آثار تاریخی، جز ۹ کشور نخست دنیا و از لحاظ جاذبه های اکوتوریستی در میان ۱۰ کشور برتر دنیا قرار دارد. به نظر می­رسد سیاستگذاران و برنامه­ ریزان کلان کشور، باور و اراده لازم برای توسعه گردشگری در ایران را ندارند و اسناد فرادستی نیز در خصوص صنعت گردشگری و مسائل مرتبط با آن سکوت کرده  است. نگاه تقلیل گرایانه فرهنگی به حوزه گردشگری و بی توجهی به گونه های گردشگری نمی تواند ایران را به جایگاه مناسبی در بازار گردشگری برساند. آمار ها نشان می­ دهند که به مفهوم واقعی تعداد معدودی گردشگر خارجی ورودی به ایران داریم و آمار اعلامی عمدتا مربوط به کشورهای همسایه است که به صورت پیله وری یا برای خرید چند ساعته به ایران آمده و بعد به کشور خودشان برمی گردند.

طبق گزارش­ های شورای سفر و گردشگری (WTTC)، گردشگری در کشور در سال ۲۰۱۹ به صورت کلی با ارزش افزوده ۳۲.۳ میلیارد دلار، سهمی معادل ۶.۸ درصد از تولید ناخالصی داخل کشور را به خود اختصاص داده و موجب اشتغال ۱.۷میلیون نفر بوده است. براساس آخرین گزارش مجمع جهانی اقتصاد (۲۰۱۹)، ایران به لحاظ رقابت­ پذیری سفر و گردشگری، در بین ۱۴۰ کشور جهان، در جایگاه ۸۹ قرار دارد. در کشور میزان سرمایه­ گذاری در بخش سفر و گردشگری در سال ۲۰۱۹ برابر با ۳.۱۱ میلیارد دلار (۳.۹ درصد از سرمایه ­گذاری کل)، میزان صادرات بازدیدکننده برابر ۶.۲۶ میلیارد دلار (معادل ۸.۰۲ درصد از کل صادرات)، مخارج سفرهای داخلی ۷۵ درصد و بین­ المللی (مسافران ورودی) تنها ۲۵ درصد بوده است.

مطالعات مختلف نشان داده­ اند که عوامل موثر بر جذب گردشگران بین­ المللی مختلف و متنوع هستند. طبق مطالعات، امروزه عواملی مانند زیرساخت­ های اقتصادی و اجتماعی، تنوع ­بخشی در جاذبه­ های گردشگری و قوانین و مقررات یک کشور نقش بسیار مهم ­تری در جذب گردشگر دارد. ایران در سه دهه گذشته علی­ رغم رشد قابل ­ملاحظه  در صنعت گردشگری و مزیت­ هایی همچون جاذبه­ های تاریخی و فرهنگی و رقابت ­پذیری قیمتی بالا، اما نتوانسته رتبه مناسبی در جذب گردشگر خارجی در بین کشورهای مختلف جهان داشته باشد. بررسی ­ها نشان می ­دهد که مهم ­ترین زیربخش ­های بازار گردشگری خارجی ایران شامل بازار تجار و اهل کسب ­و کار و بازار زیارت و دیدار از دوستان و اقوام به ترتیب با سهم حدود ۳۵ و ۲۸ درصد است.

در این مطالعه رویکردها و استراتژی­ های گردشگری سه کشور ترکیه، عربستان صعودی و گرجستان مورد­ بررسی قرار گرفت. کاهش ارزش لیر ترکیه در برابر یورو و دلار، توجه ویژه به بخش رسانه و تبلیغات رسانه ­ای، ایجاد زیرساخت­ های حرفه­ ای و مدرن و تنوع در گردشگری از مهم ­ترین دلائل توسعه گردشگری ترکیه محسوب می­شود. از رویکردهای توسعه گردشگری در عربستان می­توان به توسعه زیرساخت­ های صنعت توریسم، راه­ اندازی صندوق مستقل به منظور توسعه گردشگری و بهره ­گیری از فعالان شبکه اجتماعی اشاره کرد. رویکردهای توسعه­ ای گرجستان نیز شامل بهره ­گیری از جاذبه های جغرافیای و فرهنگی همچون چشمه­ های آبگرم، سواحل و نمادهایی فرهنگی مانند رقص بوده است.

گردشگری دینی

یکی از قدیمی ­ترین انواع گردشگری، گردشگری دینی است و هر ساله ۳۰۰ تا ۳۳۰ میلیون نفر با انگیزه­ های دینی و مذهبی در سراسر جهان سفر می­ کنند. با توجه به تخمین­ های بین­ المللی از روند رشد جمعیت مسلمانان در دنیا، بازار گردشگری مسلمانان، جذاب و قابل هدف گذاری برآورد گردیده است. در این میان، کشور پهناور ایران دارای بقاع متبرکه، زیارتگاه­ ها و مکان ­های مقدس بسیاری است که آن را برای توسعه گردشگری دینی مساعد کرده است. توزیع شیعیان دنیا در کشورهای اسلامی نشان می­دهد که اگر از جمعیت ۴۰۰ میلیون نفری شیعیان بتوان حتی یک درصد را به ایران جذب کرد برای اقتصاد ایران تعیین کننده است. طبق شاخص ­ها می­توان کشورهای بازار هدف ایران را به صورت عراق، هندوستان، پاکستان، چین، ترکیه، لبنان، آذربایجان و … اولویت ­بندی نمود.

آسیب ­شناسی گردشگری

نوسانات اقتصادی بالا در ایران، شرایط سرمایه ­گذاری در بخش گردشگری را نامطلوب ساخته است. در این میان ریسک­ های چشم­ انداز صنعت گردشگری ایران مربوط به کووید-۱۹ و تحولات ژئوپلیتیکی است. کووید-۱۹ شوک شدید و گسترده­ای را به بنگاه­ ها در سراسر جهان وارد کرده که با اثر منفی ماندگار بر روی فروش آن ­ها همراه بوده است. برخی از عارضه­ های گردشگری ایران در ادامه آمده است.

• نبود قانون جامع گردشگری در کشور
• کمبود نیروی انسانی متخصص در صنعت
• بی­ توجهی به استانداردهای جهانی و عدم ابداع روش های منطبق با فرهنگ دینی
• نگاه سیاستی، امنیتی و عامل فساد و فحشا به گردشگر و نبود فرهنگ مورد نیاز صنعت در کشور
• تعداد مراکز متعدد تصمیم ­گیری و عدم هماهنگی بین آن­ ها
• نبود زیرساخت­ های مطلوب و منطبق با استاندارهای جهانی
• وجود محدودیت­ های فراوان برای گردشگران خارجی همانند محدودیت­ های صدور روادید
• نبود بازاریابی بین­ المللی صنعت گردشگری کشوری
• عدم مدیریت مناسبت­ های متخلف و توزیع حضور گردشگران
• عدم کفایت اقدامات رایزنان فرهنگی و سفرای ایران در برابر موج گسترده ایران هراسی

راهکارهای پیشنهادی

راهکارهای بهبود صنعت گردشگری را می­توان چنین عنوان کرد:

• فراغت از اسلام هراسی از طریق ایجاد حس خواهر و برادر دینی و ترویج فرهنگ خانواده اسلامی
• استفاده از شبکه گسترده نقل و انتقال الکترونیک و ترویج راه ­حل ­های جایگزین دلار در مخارج سفر گردشگر اسلامی و استفاده از فناوری مالی اسلامی
• برنامه­ ریزی برای گروه­ های گردشگر زنانه از طریق ایجاد گروه­ های اجتماعی بانوان مسلمان و ترویج امکانات مختص بانوان در ایران
• استفاده از ظرفیت­ های اسلامی داخلی به منظور ارایه تصویر رفتار و اخلاق اسلامی با گردشگران فراتر از غذا و نوشیدنی حلال و ترویج مفهوم ناشناخته مهمان نوازی ایرانی-اسلامی
• تربیت و انتصاب مدیران کارآمد، باتجربه و دارای توان علمی و اجرایی به جای مدیران غیرمتخصص سیاسی
• لزوم حرکت کسب و کارها به سمت مدل ­هایی انسان ­محور مرکب از استراتژی ­های تحول ­آفرین و مؤلفه­ های نو ظهور در شرایط شیوع بیماری کرونا
• ایجاد و بهبود مراکز اقامتی متناسب با گردشگری دینی، توسعه سامانه حمل و نقل، توجه جدی به توسعه به کارگیری فناوری اطلاعات به و تلاش برای ایجاد احساس امنیت در گردشگران دینی
• تنوع بخشیدن به جاذبه­ ها در مقصد های گردشگری دینی و تلاش برای برگزاری بهتر آیین­ های دینی

جمع بندی

صنعت گردشگری یکی از بزرگترین و پربازده ترین صنایع دنیا است که به طور مستقیم و غیرمستقیم فعالیت­ های اقتصادی را تحت ­تاثیر قرار می دهد. در سال های اخیر، گردشگری به عنوان یک منبع درآمد در تجارت جهانی و عامل مهمی در تنظیم تراز پرداخت ها و همچنین ارزآوری و تقویت پول ملی مطرح بوده است. ایران دارایی­ های تاریخی و فرهنگی بسیاری دارد اما عدم اراده و باور سیاست­گذاران و برنامه­ ریزان کلان کشور و نگاه تقلیل گرایانه فرهنگی به حوزه گردشگری فرهنگی و بی توجهی به گونه های گردشگری در سیاست گذاری ها و اسناد فرادستی، نمی تواند ایران را به جایگاه مناسبی برساند. بدین منظور پیشنهادهایی ارائه شد که تدوین سیاست­ های کلان گردشگری، توسعه زیرساخت­ ها و خدمات و توسعه گونه های گردشگری از این جمله است.

این مطالعه در اندیشکده پیشرفت گردشگری ایران با همکاری پگاه یاوری فر و بابک یاوری ‌فر در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.