بسته سیاستی برای توسعه هوش مصنوعی در ایران

پیشرفت های فناوری هوش مصنوعی در جهان باعث ظهور مطالعات سیاستی در زمینه هوش مصنوعی و فناوری های محاسباتی شده است که از برداشت ها و رویکردهای مختلف در این حوزه ناشی می شود. با توجه به قابلیت های ذاتی هوش مصنوعی زمزمه شروع یک رقابت تسلیحاتی با کمک این فناوری در بین کشورهای مختلف به رهبری ایالات متحده و چین به گوش می رسد. در حقیقت، به نظر می رسد که اغلب رهبران جهان به اهمیت این فناوری پی برده اند و مایل به سرمایه گذاری در این زمینه برای ایجاد یا حفظ رهبری ملی خود در این حوزه و در نتیجه در عرصه بین الملل هستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

در آینده ای نه چندان دور، هوش مصنوعی جایگاهی ویژه در رقابت بین کشورها خواهد داشت و به همان میزان که بازیگرانی که از مزایای این فناوری بهره می گیرند، پیشرو خواهند بود، کشورهایی که در عمل مجهز به دانش و فناوری هوش مصنوعی نباشند دچار مشکلات اقتصادی، امنیتی، صنعتی اجتماعی و سیاسی خواهند شد. لذا لازم است به جهت کسب آمادگی لازم برای حفظ جایگاه کشور در عرصه بین المللی، هدف گذاری های دقیقی در حوزه سیاستگذاری این فناوری انجام شود و از ابزارهای مناسب برای دستیابی به این اهداف استفاده کرد. در حال حاضر اقدامات متعدد و تاثیرگذاری در دانشگاه ها مراکز پژوهشی، استارتاپ ها و شرکت های بخش خصوصی در جریان است، ولی متاسفانه عدم وجود سیاست های یکپارچه و مشخص باعث شده است تا کارها معمولا به صورت جزیره ای و بدون توجه به شرایط خاص کشور صورت گیرد. از همین رو در این پژوهش به آن پرداخته شده به نحوه سیاستگذاری صحیح با استفاده از ابزارها و هدف گذاری های مناسب و اتخاذ تصمیمات مهم در حوزه های سیاستی و قانون گذاری فناوری هوش مصنوعی پرداخته شده است.

مهم ترین اهداف سیاستی توسعه هوش مصنوعی در جهان

کشورهای فعال در حوزه هوش مصنوعی در سراسر جهان اهداف بلند پروازانه ای را در راستای توسعه هوش مصنوعی دنبال می کنند. برخی از این اهداف عبارتند از:

• دستیابی به مزیت رقابتی و رشد اقتصادی: مانند بهبود وضعیت اقتصادی، رقابت پذیری و توسعه کسب و کارها؛
• ارتقای سرمایه انسانی و دانش متخصصی: مانند توسعه استعداد، توسعه آموزش و تربیت نیروی انسانی؛
• افزایش رفاه اجتماعی و بهبود خدمات عمومی: مانند پرداختن به مسائل و اولویت های جامعه، همراهی جامعه با هوش مصنوعی و افزایش رفاه اجتماعی.

مهم ترین ابزارهای سیاستی توسعه هوش مصنوعی در جهان

برخی از مهم ترین ابزارهای مورد توجه در اسناد سیاستی توسعه هوش مصنوعی کشورهای مورد بررسی شامل ایالات متحده، انگلیس، آلمان، روسیه، چین، هند و استرالیا عبارتند از:

• مقررات گذاری، تنظیم گری و تدوین استانداردها: این بخش شامل طیف وسیعی از ابزارهای راهبری،نظارتی و ارزیابی است که انواع متنوعی از ابتکارات سیاستی اعم از تدوین مقررات نظارتی، تدوین راهبردها و برنامه های ملی و منطقه ای قوانین مربوطه در حوزه توسعه فناوری، تدوین استانداردهای لازم توسعه ای، قوانین مالکیت معنوی و همچنین سیاست های تشویقی را شامل می شود؛
• تامین مالی و تحقیق و توسعه: در بخش ابزارهای تحریک طرف عرضه نوآوری، که از گستردگی نسبتا بالاتری نیز نسبت به دیگر انواع ابزارها برخوردار هستند، ابزارهای مختلف تامین مالی تحقیق و توسعه جایگاه ویژه ای دارند. این موضوع ناشی از افزایش قابل توجه بودجه های اختصاص داده شده به حوزه تحقیق و توسعه هوش مصنوعی در سال های اخیر است؛
• فرهنگ سازی، آموزش و مهارت آموزی: این ابزارها اغلب بر روی گروه های هدف مربوطه متمرکز می شوند تا شکاف دیجیتال را کاهش دهند و معمولا به صورت برنامه های آموزشی، دوره ها، همایش ها، برنامه های آگاهی بخشی و در اختیار قرار دادن درگاه ها یا مراکز مربوطه توسط مقامات عمومی به منظور آموزش و موارد مربوطه ارائه می شوند.

اهداف سیاستی توسعه هوش مصنوعی در ایران

پس از مشخص شدن اهداف سیاستی اصلی توسعه هوش مصنوعی در سطح جهان، با بهره مندی از نظرات خبرگان حوزه های هوش مصنوعی، اقتصاد دیجیتال، سیاستگذاری علم و فناوری و مدیریت فناوری، اهداف سیاستی توسعه هوش مصنوعی در ایران به دست آمد که برخی از آن ها عبارتند از:

ایجاد مزیت رقابتی و رشد اقتصادی

بررسی ها نشان می دهند که سیاستگذاری صحیح در حوزه هوش مصنوعی و بهره گیری مناسب از ظرفیت ابزارهای مختلف سیاستی در حوزه توسعه این فناوری، می تواند باعث رشد چشمگیر و با شیب زیاد شاخص تولید ناخالص ملی کشور شود. همچنین پیش بینی می شود شاخص بهره وری نیروی کار نیز با در نظر گرفتن رشد فناوری هوش مصنوعی شاهد رشد قابل قبولی باشد؛ به طوری که روند رشد آن در سه سال تقریبا برابر رشد شاخص تولید ناخالص ملی خواهد شد.

ارتقای سرمایه انسانی و دانشی متخصص

به طور کلی همواره یکی از مواردی که در ایران مورد بحث و انتقاد بسیاری از صاحب نظران در حوزه های مختلف خصوصا فناوری بوده است، مسئله فاصله پژوهش های دانشگاهی و مقالات با حل مسائل جامعه و کاربردهای صنعتی آن است. لذا به نظر می رسد که باید به مسئله ارتقای سرمایه انسانی و دانشی متخصص در حوزه هوش مصنوعی در ایران به صورت ویژه توجه شود.

بهبود زیرساخت های فنی و داده ای

مسئله زیرساخت همیشه به عنوان یکی از دغدغه های توسعه هوش مصنوعی مطرح بوده و بسیاری از کشورها برنامه های ویژه ای برای بهبود زیرساخت های فنی و داده ای خود تدوین نموده اند. هرچه افزایش کارکردها و همه گیری آن ها بیشتر می شود، مسئله زیرساخت ها بیشتر و بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد و چه در سطوح سازمانی و چه به طور عام باید زیرساخت های پرقدرت پردازشی، داده ای و شبکه ای بیشتری در دسترس همگان قرار گیرد.

اولویت بندی ابزارهای سیاستی برای نیل به هر یک از اهداف

بعد از مشخص شدن اهداف سیاستی توسعه هوش مصنوعی در ایران و اولویت بندی آن ها، باید ابزارهایی که برای رسیدن به هر یک از اهداف نیاز است را اولویت بندی نمود. لذا برخی از این ابزارها به ترتیب اولویت عبارتند از:

دسته ابزارهای مقررات گذاری، تنظیم گری و تدوین استانداردها

معمولا دولت ها با استفاده از این ابزار، سعی در حداکثرسازی رفاه عمومی با کنترل رفتارهای مختلف بازیگران دارند. مقررات تنظیمی اثرگذار بر موارد نوآورانه را می توان در سه دسته مقررات اقتصادی (قوانین مرتبط با قیمت گذاری محصولات و خدمات)، مقررات اجتماعی (مانند قوانین زیست محیطی) و مقررات نهادی (قوانین مرتبط به ورشکستگی) تقسیم نمود. همچنین استانداردها نیز معمولا با توجه به مراحل مختلف فرایند نوآوری تقسیم بندی می شوند که شامل استانداردهای معنایی، اندازه گیری و آزمون، تعاملی، سازگاری، کیفیت و کاهش تنوع می شود.

دسته ابزارهای تامین مالی تحقیق و توسعه

این ابزار می تواند شامل انواع روش های تامین مالی اعم از حمایت مستقیم از طریق اعطای گرنت ها و وام های مختلف و البته حمایت های غیرمستقیم مالی از طریق مواردی چون معافیت های مالیاتی باشد. وام های یارانه ای بدون بهره یا کم بهره که به منظور انجام تحقیقات در حوزه های مختلف به شرکت ها اعطا می شود، کمک به تامین مالی پروژه های پژوهشی، اعطای وام های بلاعوض، حمایت های سهامی و اعطای وام های ویژه برای شرکت های کوچک و متوسط ازجمله پرکاربردترین انواع حمایت های مستقیم مالی هستند. در بخش حمایت مالی غیرمستقیم نیز، مهم ترین ابزار آن مشوق های مالیاتی است.

دسته ابزارهای فرهنگ سازی آموزش و مهارت آموزی

یکی دیگر از ابزارهای سیاستی تحریک طرف عرضه نوآوری، ابزارهای مربوط به حوزه فرهنگ سازی آموزش و مهارت آموزی هستند که رتبه سوم را در اولویت بندی کلی ابزارهای سیاستی به خود اختصاص داده اند نکته مهم درباره این ابزارها طیف وسیع فراگیری آن هاست که می تواند از افراد جامعه با سنین کم تا بزرگسال و همچنین افراد مختلف با سطوح اجتماعی و سطح مختلف تحصیلات را شامل شود. ابزارهای این دسته نقش مهمی در تثبیت جایگاه هوش مصنوعی در کشور و آشنایی هرچه بیشتر تمامی آحاد جامعه با فناوری هوش مصنوعی دارند.

توصیه هایی به منظور سیاستگذاری بهتر هوش مصنوعی در کشور

بنا بر نتایج حاصل از پژوهش حاضر می توان برخی از پیشنهادات سیاستی و مدیریتی را در راستای سیاست گذاری بهتر هوش مصنوعی در کشور ارائه کرد تا سیاستگذاران و دست اندرکاران در حوزه های مدیریتی هوش مصنوعی بتوانند با دیدی بازتر و جامع تر نسبت به انتخاب اهداف سیاستی و بکارگیری ابزارهای سیاستی برای تحقق اهداف انتخاب شده عمل کنند:

ایجاد شرایطی پویا برای قانون گذاری و تدوین استانداردها

به طور کلی مسئله مقررات گذاری و قانون گذاری حوزه هوش مصنوعی نیاز به وجود قوانینی پویا و انعطاف پذیر دارد. از یک طرف بی قانونی در هوش مصنوعی می تواند باعث به وجود آمدن مشکلات غیر قابل ‌جبران شود و در طرف دیگر وجود قانون های سختگیرانه در این حوزه باعث خفه شدن نوآوری و عدم شکوفایی ایده ها و در نهایت عدم توسعه این فناوری در کشور می شود.

توجه متوازن به اهداف اقتصادی اجتماعی و زیرساختی در حوزه توسعه هوش مصنوعی

توسعه هوش مصنوعی تنها در شرایطی امکان پذیر است که به تمامی اهداف دارای اولویت در حوزه های مختلف با توجه به ساختار و میزان اهمیت آن ها توجه شود. توجه بسیار زیاد به یک هدف و در نظر نگرفتن اهداف دیگر، بدون شک، نه تنها باعث پیشرفت و توسعه هوش مصنوعی حتی در همان هدف مورد توجه نمی شود بلکه به احتمال زیاد به اتلاف منابع منجر خواهد شد.

تلاش در راستای ارتقا جایگاه هوش مصنوعی به لحاظ راهبردی و نهادی

با توجه به میزان اهمیت توسعه هوش مصنوعی، لازم است با اختصاص بخشی از برنامه های مهم توسعه در کشور به مسئله هوش مصنوعی و مواردی نظیر ایجاد نهاد ملی برای هوش مصنوعی نسبت به ارتقای جایگاه هوش مصنوعی در کشور به لحاظ راهبردی و نهادی اقدام شود.

جمع‌بندی

پژوهش حاضر به بررسی اهداف و ابزارهای توسعه هوش مصنوعی در آینده پرداخته است. مهم ترین اهداف هوش مصنوعی در جهان عبارتند از: مقررات گذاری، تنظیم گری و تدوین استانداردها، ارتقای سرمایه انسانی و دانش متخصصی و افزایش رفاه اجتماعی و بهبود خدمات عمومی. همچنین ابزارهای مقررات گذاری، تنظیم گری و تدوین استانداردها، ابزارهای تامین مالی تحقیق و توسعه و دسته ابزارهای فرهنگ سازی آموزش و مهارت آموزی ابزارهای رسیدن به این اهداف هستند که پژوهش حاضر به بررسی آن ها پرداخت. همچنین پژوهش حاضر ضمن بررسی اهداف و ابزارهای توسعه هوش مصنوعی در ایران به ارائه توصیه هایی اقدام نموده است. ایجاد شرایطی پویا برای قانون گذاری و تدوین استانداردها و توجه متوازن به اهداف اقتصادی اجتماعی و زیرساختی در حوزه توسعه هوش مصنوعی از جمله این توصیه ها هستند.

این مطالعه در اندیشکده سیاست پژوهان علم، فناوری و نوآوری توسط اشکان علی نقیان در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.