سیاست گذاری قرآنی در انقلاب اسلامی
تحلیل محیطی از جامعه قرآنی، راهبردهای تعمیق و گسترش قرآن و وظایف و ماموریت ها در برابر قرآن بر اساس بیانات مقام معظم رهبری
انقلاب اسلامی، انقلابی برگرفته از قرآن، احیاگر آن و بهترین نسخه برگرفته از الگو حاکمیت اسلامی در بستر تاریخ است و سیاست گذاری تعمیق قرآن و تحقق حاکمیت قرآنی از ارکان نظام انقلاب اسلامی است. طبق الگوی تصوری مقام معظم رهبری، قرآن دارای حقیقتی زنده، عالم و قدرتمند است و سعادت دنیا و آخرت منوط به فهم و عمل بدان است. قرآن اهمیت زیادى به مسائل اجتماعى داده است و در موارد متعددى به حکومت های منحرف پرداخته و ویژگی های حکومت های عادل را تبیین کرده است. همه ی ما وظایفی در برابر قرآن کریم داریم؛ به طور مثال مبارزه برای روشنگری، وظیفه ی همه ی امت اسلام است؛ همه ی کسانی که تریبونی دارند مسئول اند که حقایق دنیای اسلام را برای مردم بیان کنند.
کلیدواژه: قرآن، اسلام، رهبر، سیاست
ضرورت و اهداف پژوهش
طبق بیانات مقام معظم رهبری در جلسه اختتامیه مسابقات قرائت قرآن در ۱۵ بهمن ماه ۱۳۷۱، بزرگ ترین تمدن ها را مسلمین به برکت قرآن به وجود آوردند و به برکت قرآن، علم، فلسفه، اخلاق و تقریبا همه ی دانش های بشری را پیش بردند؛ امروز هم اگر با قرآن آشنا باشید، می توانید همان ماجرا را دنبال و تجدید کنید. انقلاب اسلامی، انقلابی برگرفته از قرآن، احیاگر آن و بهترین نسخه برگرفته از الگو حاکمیت اسلامی در بستر تاریخ است. افق این انقلاب، گذار به حکومت قرآنی و حاکمیت کامل معارف و الگوهای قرآنی در آن است؛ بنابراین ضرورت دارد با یک نگاه راهبردی، چارچوب اندیشه ای مقام معظم رهبری را نسبت به مسیر تحقق این هدف استنباط کرده و در اختیار سیاست گذاران و مدیران قرآنی قرار داد. این پژوهش بر اساس برداشت هایی از بیانات ایشان از سال ۵۷ تا ۹۹ نسبت به ترویج معارف و عمل قرآنی در جامعه برای نیل به تمدن نوین اسلامی در قالب ده فصل ارائه شده است.
الگوی تصوری از قرآن در اندیشه مقام معظم رهبری
سیاست گذاری در هر ساحتی نیازمند شناخت صحیح از موضوع است به خصوص قرآن کریم که سیاست گذاری تعمیق آن و تحقق حاکمیت قرآنی از ارکان نظام انقلاب اسلامی است و اهمیت والایی دارد. مباحث و تعاریف مقام معظم رهبری از قرآن را می توان در سه بخش «تعاریف ناظر به ظاهر قرآن»، «خواص و ویژگی های قرآن» و «هویت و کارکرد اصلی قرآن کریم» تقسیم بندی کرد. مبتنی بر الگوی تصوری مقام معظم رهبری از قرآن موارد زیر را می توان ذکر کرد:
- قرآن دارای حقیقتی زنده، عالم و قدرتمند است؛ بنابراین می تواند مخاطب خود را حیات بخشیده، عالم گردانده و قوی سازد.
- قرآن صرفا یک کتاب دانشی، یک توصیه نامه، یک نسخه برای دنیا و یک نسخه برای آخرت انسان است؛ بلکه سعادت بخش به دنیا و آخرت منوط به فهم و عمل بدان است.
- قرآن، کتاب زندگی است به این معنا که هدایت فرد و اجتماع را در همه عرصه های مادی و معنوی در بستر جدال حق و باطل رقم خواهد زد.
تحلیل محیطی از جامعه قرآنی
مقام معظم رهبری در تحلیل فعالیت ها و بررسی روند کنشگران میدانی حوزه قرانی نقاط مثبت و منفی فراوانی را تذکر داده اند. شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای اصلی منجر به تجزیه وتحلیل مبتنی بر واقعیت، چشم اندازهای تازه و ایده های جدید می شود. بدیهی است توجه ویژه به این چهار تحلیل می تواند ما را در سیاست گذاری و راهبردنگاری قرآنی برای یک نهاد و سازمان بسیار یاری رساند. برخی از مهم ترین این موارد عبارت اند از:
- نقاط ضعف: نقاط ضعف ناظر به کاستی های درونی جامعه قرانی هستند. «عدم استمرار در تمسک به قرآن»، «تشویق قاریان بدون ضابطه»، «جایگزینی قرائت در رسانه به جای جلسات حضوری»، «تحقق فساد کبیر در عدم عمل به قرآن» و «توجه به ظاهر قرآن و پرهیز از مضامین» از مهم ترین موارد نقاط ضعف جامعه قرانی هستند.
- تهدیدها: تهدیدهای جامعه قرانی ناظر به چالش های بیرونی از جانب حکومت طاغوت هستند. این تهدیدها شامل مواردی چون «دشمنی طاغوت با قرآن»، «سو استفاده از دوری مسلمین»، «گسترش اسلام آمریکایی»، «اهانت به قرآن» و «دور کردن مسلمین از آیات اجتماعی» می شوند.
- نقاط قوت: نقاط قوت بیانگر توانایی های جامعه قرآنی هستند. مواردی چون «علاقه به قرآن در آحاد مردم»، «استعدادهای جوان قرآنی» و «حضور اساتید و الگوهای قرآنی برجسته» از مهم ترین این فرصت ها هستند.
- فرصت ها: فرصت ها ناظر به عوامل پیشران بیرون از جامعه قرآنی هستند. برخی از مهم ترین آن ها «عدم تحریف قران از ابتدای نزول تا به امروز و اصالت آن»، «احساس نیاز جهانی به قرآن»، «فرصت حج در افزایش انس با قرآن» و «قرآن به عنوان محور وحدت اسلامی» هستند.
راهبردهای تعمیق و گسترش قرآن
از تحلیل بیانات مقام معظم رهبری و جمع بندی تصریحات ایشان در خصوص قرآن، راهبردهای زیر برداشت می شود:
- راهبرد گفتمان سازی: طبق گفته ایشان، گفتمان سازی جهت ترویج معارف دینی و انقلابی بسیار مهم است و گفتمان یعنی یک مفهوم و یک معرفت در برهه ای از زمان در یک جامعه همه گیر بشود. از آن جایی که ایجاد یک فکر، یک گفتمان، یک جریان فکری در جامعه به دست خواص جوامع و اندیشمندان است؛ اساتید دانشگاه، فرزانگان و نخبگان علمی در هر کشوری می توانند سر رشته دار حرکت مردم شوند؛ البته به شرط اخلاص، به شرط شجاعت، به شرط نترسیدن از دشمنان.
- راهبرد الگوسازی: یکی دیگر از راهبردهایی که ایشان در ترویج قرآن در جامعه بدان معتقدند مسئله الگوسازی و معرفی قله های قرآنی در جامعه است. ایشان در بیانات مختلفی که با آحاد مختلف جامعه داشته اند به معرفی ابعاد قرآنی چهره های شاخص پرداخته اند؛ برخی از چهره هایی که معرفی شدند، عبارت اند از: سید هاشم نجف آبادی، مردم شهرستان اسفراین، کشور لیبی، دکتر آیتی، مصطفی اسماعیل، عبدالفتاح، امام خمینی (ره)، حافظ شیرازی، شهریار و سعدی.
- راهبرد فرهنگ سازی جمعی: یکی دیگر از راهبردهای مهم رهبر در خصوص آماده سازی جمعی مردم جهت پذیرش قرآن بر قلوب و حاکمیت قرآن در اجتماع، مسئله گسترش اخوت و ولایت عرضی بین مومنین است. به عقیده ایشان ولایت در بین مومنین، لازمه حکومت الهی و حکمروایی آیات قرآن کریم است.
- راهبرد عینیت بخشی علمی به قرآن: تولید دانش قرآنی و تعمیق معارف آن از چند جهت دارای اهمیت است؛ از طرفی حاکمیت قرآن نیازمند تولید ادبیات حکمرانی است و از طرفی فعال سازی نخبگان از طریق دانش افزایی محقق می شود.
- راهبرد فضاسازی قرآنی: فضاسازی قرآنی و ایجاد بسترهای لازم محیطی از دیدگاه ایشان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و می تواند به آموزش و رشد مخاطبین منجر شود. طبق گفته ایشان، ما اگر بخواهیم قرآن در ذهنیت و فضای جامعه جا بیفتد، باید تلاوت گر قرآن زیاد داشته باشیم.
وظایف و ماموریت ها در برابر قرآن
همه ی ما در مقابل اسلام و انقلاب، مسئول و مدیون هستیم و وظایفی در برابر قرآن کریم داریم که برخی از آن ها در ادامه تشریح شده است:
- وظایف مردم در عمل به قرآن: تلاوت قرآن مقدمه ی عمل، معرفت و آشنایی است؛ در این عرصه عمل، ما باید یاد خدا را فراموش نکنیم و تقوای الهی را معیار کار خودمان قرار دهیم.
- علمای دینی: در درجه ی اول، مسئولیت دفاع از اسلام، قرآن و شریعت اسلامی بر عهده ی علما است و هیچ شرایطی آن ها را از دفاع از حریم مقدس دین معاف نمی کند و مسئولیت تنظیم یک سیستم و نظامی که تمام گوشه کنارهای آن باید بر اساس اسلام شکل بگیرد، وظیفه همه است.
- تکلیف دولت اسلامی: دولت های اسلامی برای حفظ منافع ملی، جلب عواطف و ادای مسئولیت تاریخی خوشان، باید روی نقاط اساسی هویت امت اسلامی تکیه کنند؛ از ملت فلسطین، استقلال کامل عراق و سپردن اختیار به ملت عراق، ملت افغانستان و ملت های مسلمان در اروپا و آسیا و آفریقا، هویت قرآنی و احکام قرآن باید دفاع کنند.
- صداوسیما: صداوسیما باید استقلال فکری و عملی ملت ایران، نظام جمهوری اسلامی و اصل «نه شرقی نه غربی» را با ارائه ی فرهنگ و اندیشه و هنر اصیل، ترویج کند و در برابر فرهنگ و هنر و اندیشه تحمیلی، حالت تهاجمی داشته باشد.
جمع بندی
افق این انقلاب، گذار به حکومت قرآنی و حاکمیت کامل معارف و الگوهای قرآنی در آن است؛ بنابراین باید با یک نگاه راهبردی، چارچوب اندیشه ای مقام معظم رهبری را نسبت به مسیر تحقق این هدف استنباط کرده و در اختیار سیاست گذاران و مدیران قرآنی قرار داد. با توجه به بیانات ایشان شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای اصلی منجر به تجزیه وتحلیل مبتنی بر واقعیت، چشم اندازهای تازه و ایده های جدید می شود. بدیهی است توجه ویژه به این چهار تحلیل می تواند ما را در سیاست گذاری و راهبردنگاری قرآنی برای یک نهاد و سازمان بسیار یاری رساند. راهبردهایی که برای تعمیق و گسترش قرآن وجود دارد، عبارت اند از: گفتمان سازی، الگوسازی، فرهنگ سازی جمعی، عینیت بخشی علمی به قرآن و فضاسازی قرآنی. ما در مقابل قرآن مسئول هستیم و وظایفی در برابر آن داریم، این وظایف بر عهده بخش های مختلف جامعه مانند مردم، علمای دینی، دولت اسلامی و صداوسیما هستند.
این مطالعه در اندیشکده مرآت توسط محمد رحمانی و به سفارش مرکز مطالعات راهبردی سازمان دارالقرآن الکریم انجام شده است.
