رقابت استراتژیک چین و آمریکا برای خروج نظامی آمریکا از خلیج فارس

منطقۀ خلیج فارس یکی از مناطق دریایی مهم، استراتژیک و اقتصادی در جهان است که هر کدام از قدرت های جهانی و منطقه ای می کوشند نظم و ثبات مطابق با منافع ملی خود را در آن پیگیری کنند. چین و آمریکا به عنوان دو قدرت برتر در عرصۀ روابط بین الملل در این منطقه اهداف خاص و متفاوتی در نگرش­های چشم اندازی خود طراحی کرده اند. ایران به عنوان قدرت منطقه­ای مؤثر نیز اهداف خاصی پس از انقلاب در منطقه دارد. طی چند سال اخیر مسئله خروج یا حضور آمریکا در منطقه خلیج فارس به چالشی مهم برای این دو قدرت و برخی قدرت های منطقه ای از جمله ایران تبدیل شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

راه­های مختلفی برای تحقق اهداف و منافع ملی ایران در منطقۀ غرب آسیا و خلیج فارس وجود دارد. استفادۀ راهبردی از رقابت­ و سیاست های منطقه­ای قدرت های برتر جهانی ازجمله آمریکا و چین یکی از این موارد است که هرکدام چشم انداز و برنامه­های متفاوتی دراین مناطق دارند. ظرفیت سازی کلان استراتژیک چین در راستای خروج نظامی آمریکا از خلیج فارس این فرصت را برای جمهوری اسلامی ایران فراهم می­آورد که بتواند به لحاظ راهبردی از موقعیت چین برای مدیریت گفت و گومحور تغییر رفتار آمریکا بهره­برداری نماید. هدف این پژوهش چگونگی استفاده از اهداف و موارد اختلاف زا میان طرفین در جهت ایجاد ثبات منطقه و تحقق اهداف و منافع منطقه ای و جهانی ایران در خلیج فارس و منطقه است.

تفاسیر چین از حضور آمریکا در خلیج فارس

مطابقِ استراتژی امنیت ملی پیشینِ ایالات متحده در دوره اوباما، مهم ترین تهدیدهای این کشور به ترتیب اولویت عبارت بودند از: «ایران»، «کره شمالی»، «روسیه»، «جرائم فراملی» و «چین»؛ اما در ۲۲ آذر ۱۳۹۷، تهدیدات امنیت و منافع ملی آمریکا را به ترتیب: «چین»، «روسیه»، «ایران»، «کره شمالی»، «دولت های ناپایدار» معرفی کردند. بدین صورت که چین از تهدید پنجم در دوران گذشته به تهدید نخست آمریکا تبدیل شده است.

آمریکا در همین چارچوب درصدد تغییرات بزرگ در نحوه استقرار نیروهای دریایی خود از خلیج فارس به سمت مناطق و کشورهایی چون اقیانوس هند، آرام و مناطقی چون ویتنام، مالزی، اندونزی، تایوان، ژاپن سنگاپور و… است. این امر با هدف فشار مضاعف و تهدید امنیت و منافع ملی چین در دستور کار قرار گرفت. حضور نیروهای آمریکایی در مناطق نزدیک به مرزهای ملی چین و خروج نیروهای آمریکایی از خلیج فارس از دو سو برای چین تهدید تلقی می شود. از یک  طرف حضور نیروهای آمریکایی در خلیج فارس سبب تضمین امنیت انرژیِ خاورمیانه و خطوط مواصلاتی خواهد شد که به فرآیند توسعه اقتصادی چین و دسترسی پایدار به انرژی کمک می کند. خروج آنها می تواند بی ثباتی و تنش را دراین منطقه بیشتر کند؛ از طرف دیگر حضور نیروهای آمریکایی در کشورهای همسایه امنیت ملی چین را بیشتر از پیش با خطر مواجه می کند ازاین رو چین می کوشد از طرق مختلف حضور و مداخله آمریکا در خاورمیانه را بیشتر سازد.

مسئله خروج آمریکا از منطقه و سیاست های بازیگران قدرت منطقه ای ـ جهانی

در شرایطی که آمریکا قصد دارد نیروهای خود را از منطقه خلیج فارس خارج سازد و آنها را به مناطق نزدیک به کشور چین انتقال دهد، اتاق فکر راهبردی چین نیز با تحلیل و تفسیر تحولات منطقه خلیج فارس می کوشد از راه­های مختلف ازجمله بحران زایی  سیاسی ـ امنیتی آمریکا را دراین مناطق زمین­گیر کند. دراین راستا اقداماتی چون تبدیل کردن استراتژیِ «جنگ با تروریسم» درگیر سازی با ایران و گروه­های همسو در منطقه از اقدامات ویژه چین و هم پیمانانش است. آمریکا در چندین برهه قصد خروج از منطقه خلیج فارس را داشت اما مواردی چون خیزش های عربی و ظهور داعش، بار دیگر خاورمیانه را به مرکز توجه جهانی و سیاست­های راهبردی آمریکا تبدیل نمود. کشورهای دیگری چون رژیم صهیونیستی نیز در پازل سیاست­های چین گام برمی دارند. به عنوان مثال هنگامی که ترامپ اعلام کرد قصد خروج نیروهای آمریکا از کشورهای سوریه، عراق و افغانستان را دارد؛ حملات اسرائیل علیه مواضع ایران در سوریه و محور مقاومت بیشتر شد که به دنبال آن بی ثباتی بیشتر خاورمیانه را درپی داشت. دراین چارچوب در یک همبستگی خواسته یا ناخواسته اسرائیل و چین تلاش می کنند آمریکا در منطقه حضور و درگیر باشد.

یکی از اهدافی که همواره جمهوری اسلامی ایران در منطقه و خلیج فارس مدنظر داشته است، مسئله خروج نیروهای بیگانه به خصوص آمریکا است. در سوی دیگر قضیه اما ایران خواهان یک منطقۀ باثبات و امن است. خروج ناگهانی و یکدفعۀ آمریکا و سوءاستفاده برخی قدرت­های منطقه، نمی تواند به ثبات و آرامش منطقه کمک کند. در همین چارچوب ایران از خروج تدریجی آمریکا پس از تثبیت ثبات و امنیت در منطقه استقبال می­کند. یکی از مواردی که می تواند به ثبات و امنیت در منطقه کمک کند، روابط و تعاملات ایران با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است. امروزه تهران این ظرفیت را دارد که باقدرت نرم دفاعی خود، خروج امن و آبرومندانۀ نیروهای نظامی آمریکا از منطقه را تسهیل کند.

راه های استفاده ایران از تقابل چین و آمریکا در خلیج فارس

از آنجایی که دولت ترامپ اقدام به شهادت حاج قاسم سلیمانی کرد و به تبع آن ایران نیز فرمانده سنتکام را تروریست نامید، تنشی میان طرفین در منطقه ایجاد شد. برخی از قدرت­های منطقه به دنبال دمیدن در ساز جنگی میان طرفین بوده اند؛ اما نیاز مبرم انتخاباتی در آمریکا امکان انعطاف و دستاوردهای مثبت را برای ایران ایجاد کرد. در همین چارچوب مسئله خروج آمریکا از منطقه به عنوان یک هدف کلی برای ایران، فرصت­ها و تهدیداتی را متوجه ایران کرده است. به رغم تنش­ ها و اختلافات موجود میان ایران و آمریکا؛ اما باهدف ثبات و تحقق مطلوب امنیت و منافع ملی می بایست مذاکراتی میان طرفین صورت گیرد. مذاکراتی که با حضور تیمی از دیپلمات ها و حقوق دانان وزارت خارجه و نهادهای مؤثر امنیتی (از جمله سپاه و ارتش) با نمایندۀ کنت مک کنزی (فرمانده سنتکام) در جزایر ایرانی برگزار شود. در این مذاکرات باید محورهای زیر مورد بررسی طرفین قرار گیرد:

نخست: عقب نشینی دوگانه از تروریستی قلمداد کردن یکدیگر.

دوم: برقراری خط تلفنی هات لاین و ارتباط رادیویی مستقیم برای کنترل و مدیریت بحران ها و پیشگیری از خطای محاسباتی در حوزه مواصلات دریایی.

سوم: طرح موضوعِ پیمان عدم تعرض با کشورهای عرب خلیج فارس.

این مذاکرات و محورها می تواند پیامدها و بازخوردهای مثبتی برای مشروعیت نظام سیاسی ایران درپی داشته باشد. به دنبال آن می تواند اهداف و منافع ملی، افزایش نفوذ ایران در سطح منطقه و جهان را به صورت مستقیم و غیرمستقیم محقق سازد.

جمع بندی

منطقه خلیج فارس و خاورمیانه یکی از مناطق مهم و کلیدی است که با حضور و مداخلات نظامی و اشغال چند کشور منطقه توسط آمریکا شرایط خاص و تنش­زا در آن حاکم است.

طی چند سال اخیر بحث خروج آمریکا از منطقه و حضور در مناطق مختلف از جمله خاور دور و برخی کشورهای هم مرز با چین چون تایوان، ژاپن، هند، ویتنام، مالزی و… مطرح است. این مسئله با واکنش منفی چین مواجه شده است. چین از حضور نیروهای آمریکا در منطقه خلیج فارس و مشغول بودن در جهت نظم و امنیت این منطقه منافع مهمی دارد. ازیک طرف با ایجاد ثبات و امنیت در این مناطق، تحقق توسعه اقتصادی و مبادلات انرژی و مواصلات دریایی برای آنها بهتر فراهم می شود؛ از طرف دیگر می خواهد با درگیری و مشغول­ سازی آمریکا در این مناطق فرصت عرض اندام و حضور در مناطق حساسیت ­زای خود را از بین می برد لذا هر زمان که مسئله خروج آمریکا از منطقه خلیج فارس مطرح می شود، می کوشد از راه­های مختلف مانع آن شود. جمهوری اسلامی ایران باقدرت معنوی و نرم خود می تواند از این رقابت ها در جهت تحقق مطلوب منافع ملی و اهداف منطقه ای خود استفاده کند. تلاش جهت مذاکرات گفت و گو محور در جزایر ایران، استفاده از دیپلماسی همه جانبه و قوی ازجمله این راهکارهای استفاده حداکثری ایران از تنش بین چین و آمریکا است.

این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک توسط مسعود رضائی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.