ضرورت تدوین برنامه ملی بیمه سیل به منظور مواجهه با شرایط محتمل تغییر اقلیم
بررسی شرایط فعلی و آتی کشور در رابطه با وقوع سیل و چالش های موجود بر سر راه بیمه سیلاب
مدیریت بحران سوانح طبیعی به ویژه سیل امری ضروری است. این پدیده همواره به دلیل بر جای گذاشتن خسارات شدید، جزء گسترده ترین سوانح طبیعی محسوب میشود. آنچه که امروز شاهد آن هستیم، تغییر اقلیم و افزایش قابل توجه این وقایع است. مدل های ارائه شده نشان می دهد که کشور در آینده متأثر از این پدیده، بیشتر در معرض خطر سیل خواهد بود. سیلاب های اخیر نیز گویای همین تأثیرات منفی بر حوزه های مختلف به ویژه اقتصاد و کشاورزی است. نبود پوشش بیمه ای در کشور برای سوانح طبیعی و ضعیف بودن نفوذ بیمه نیز موجب شده تا جبران خسارت ها دشوار باشد.
ضرورت و اهداف پژوهش
پیامدهای تغییر اقلیم تقریباً بر تمامی جوانب زندگی بشر سایه انداخته است. بخش های مختلف اقتصادی اعم از کشاورزی، جنگل داری، آب، صنعت، گردشگری، انرژی و همچنین صنعت بیمه تحت تأثیر این پدیده است. به علت وابستگی فراوان خسارات مرتبط با مخاطرات طبیعی به افزایش وقایع حدی، پدیده تغییر اقلیم یک چالش و تهدید مهم پیش روی صنعت بیمه است. گزارش حاضر با هدف اجرایی سازی اولین گام از نقشه راه صنعت بیمه در مواجهه با تغییر اقلیم، جهت تدوین «برنامه ملی بیمه سیل» تهیه شده است.
روش شناسی پژوهش
در این گزارش، از سه منظر به ضرورت تدوین برنامه ملی بیمه سیل در مواجهه با شرایط محتمل تغییر اقلیم پرداخته می شود. در بخش اول، با رویکردی مبتنی بر روش تحقیق کیفی و با اتکا به اسناد مکتوب و تجارب بین المللی مباحثی در مورد سیلاب مورد بررسی قرار گرفت. خسارات و تأثیر اقتصادی سیل، عوامل مؤثر بر افزایش ریسک سیل، مجموعه خطر و تأثیر تغییر اقلیم بر ریسک، تأثیر تغییر اقلیم بر شدت و فراوانی وقوع سیل، خطر نادیده گرفتن تغییر اقلیم، اهمیت بررسی اثر تغییر اقلیم، و چشم انداز جهانی و منطقه ای ریسک سیل های آینده از این جمله است.
در بخش دوم، با بهره گیری از یک رویکرد مبتنی بر روش تحقیق کمی، شرایط سیل خیزی دوره گذشته در مقیاس کشوری برای ایران ارائه شد. جهت بررسی اثرات محتمل تغییر اقلیم بر وضعیت زمانی و مکانی سیل خیزی در کشور، مدل سازی آماری مبتنی بر روش رگرسیون لجستیک انجام شد. بر اساس این مدل، شش مؤلفه تأثیرگذار بر پیش بینی شانس وقوع سیل در دوره آتی استخراج گردید. همچنین، تغییر اقلیم تحت تأثیر ۳ سناریو انتشار برای دوره های آینده نزدیک، میانی و دور، نقشه پارامترهای مزبور برای شرایط محتمل دوره آتی تا افق ۲۱۰۰ تصویرسازی گردید. درنهایت، تأثیر تغییر اقلیم بر شانس وقوع سیل در مناطق مختلف کشور و در دوره های مختلف آتی، با در نظر گرفتن تأثیر منابع مختلف عدم قطعیت استخراج گردید.
در سومین بخش گزارش، با توجه به رخداد سیلاب های شدید در سال ۱۳۹۸، با بهره گیری از یک روش تحقیق کیفی و تحلیل محتوای اسناد مکتوب، آخرین شرایط سیلاب در کشور تبیین گردیده است.
نتایج مدل و تأثیر تغییر اقلیم بر سیل خیزی
این بخش از پژوهش با بهره گیری از رویکرد مبتنی بر روش تحقیق کمی به صورت بزرگ مقیاس برای کشور صورت گرفته است. داده ها از ۴۳ ایستگاه طی ۳۰ سال اخیر به دست آمده است. از بین پارامترهای مهم و تاٌثیرگذار بر شرایط سیل خیزی، پارامتر بارندگی و خصوصیات آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این پژوهش ۱۵ مدل تحت تأثیر سناریوهای انتشار مختلف برای دوره های آینده نزدیک، میانی و دور با اتخاذ شاخص های روزهای تر، احتمال وقوع سیلاب و احتمال وقوع سیلاب شدید استخراج شد.
در اکثر حالات، با حرکت از آینده نزدیک به آینده دور، مناطق وسیع تری با افزایش متوسط بارندگی سالانه مواجه خواهند بود. آمار دهههای پیش نشان می دهد که مناطق جنوب شرق کشور به دلیل فقر پوشش گیاهی و مناطق شمال غرب به دلیل تعداد وقایع سیلابی پتانسیل زیادی برای سیل دارند. مدلها نشان می دهد که مناطق جنوب شرق و جنوب کشور بیشتر با شرایط سیل خیزی متأثر از تغییر اقلیم در دوره آتی مواجه خواهند شد. این در شرایطی است که این مناطق در گذشته شرایط نگران کننده ای داشته اند.
چالش های صنعت بیمه کشور در مواجهه با سوانح طبیعی به ویژه سیلاب
طبق بررسی ها، یکی از علل خسارات زیاد سیلاب های اخیر، فقدان دستورالعمل های اثربخش برای بیمه کردن ساختمان ها و زیرساخت ها است. در واقع تاکنون آیین نامه ی ویژه ای با هدف جبران خسارت سوانح طبیعی (به طور ویژه سیلاب) در صنعت بیمه تعریف نشده است. تأسیس صندوق سوانح طبیعی در سال ۱۳۸۱ اولین اقدام ارائه پوشش همگانی بیمه سوانح در سطح کشور است که هنوز لایحه آن به تصویب نهایی نرسیده است. طبق بررسی ها، صنعت بیمه نیز با شکل فعلی خود، نمی تواند راه‌حل مشکل جبران خسارت در سوانح طبیعی به ویژه سیلاب باشد.
ریسک محور نبودن، کمبود اطلاعات، آزادسازی نرخ بیمه، عدم فرهنگ سازی کافی و … از چالش های این صنعت است. آمارها نشان دهنده نفوذ بسیار کم این صنعت در پوشش سوانح طبیعی به دلایلی چون توان مالی کم عموم مردم و کمک های دولت به آسیب دیدگان بدون فرهنگسازی در کشور است. به علاوه، صنعت بیمه فاقد ظرفیت های لازم مالی است و از طرفی تحریم ها هم مانع توسعه ظرفیت بیمه شده است. البته در کشور فرصت هایی نیز برای صنعت بیمه وجود دارد. وسعت زیاد کشور و متأثر از سوانح طبیعی، توسعه فرهنگی فرآیند و مدیریت ریسک، توسعه به کارگیری نیروهای متخصص و … فرصت های پیشروی بیمه است.
راهکارهای پیشنهادی برای گسترش نفوذ بیمه سیل
برای رفع چالش ها، گسترش نفوذ بیمه و تأمین بودجه برای جبران خسارات سیلاب ها راهکارهایی ارائه میشود. برخی از این راهکارها عبارت اند از:
- طراحی صندوق بیمه سوانح طبیعی شامل همه مراحل فنی و حقوقی؛
- تأسیس و طراحی فنی صندوق بیمه همگانی سوانح طبیعی و اجرایی کردن آن؛
- گسترش بیمه های ریسک محور و مبتنی بر ارزیابی و مدل سازی ریسک؛
- تعامل صنعت ساخت و ساز با صنعت بیمه؛
- جمع آوری نظام مند و به کارگیری اطلاعات مربوط به دارایی های در معرض تهدید سوانح طبیعی؛
- توسعه و بهره مندی صنعت بیمه از سامانه های پایش مخاطره ی سیل و مدل سازی ریسک سیلاب؛
- ایجاد بازار ارزیابی و مدل سازی ریسک در صنعت بیمه کشور با هدف گسترش فناوری و ارائه خدمات بیمه ریسک محور؛
- تربیت نیروی انسانی متخصص در بیمه سوانح طبیعی و آشنایی و استفاده از ابزار نوین انتقال ریسک سوانح طبیعی در بیمه؛
- در نظر گرفتن دروس مرتبط با خطرات ناشی از سوانح طبیعی و روش های تخمین و مدل سازی ریسک سوانح طبیعی در برنامه های آموزشی رشته های اقتصاد و بیمه؛
- سرمایه گذاری و پیاده سازی سیستم های فرهنگ سازی و تبلیغاتی در صنعت بیمه.
جمع بندی
سیل یکی از گسترده ترین و مخرب ترین بلایای طبیعی است. خسارات اقتصادی و بیمه ای ناشی از سیلاب های شدید به شدت افزایش یافته است. آمارها نیز بیانگر تأثیر به سزای تغییر اقلیم بر افزایش این پدیده مخرب است. از سویی دیگر، مدل ها افزایش میزان بارش های شدید و افزایش سیلاب ها به خصوص در جنوب شرق و جنوب کشور در آینده را نشان می دهد. از این رو، پوشش بیمه اینگونه حوادث در داخل کشور امری ضروری است. اما سیلاب های اخیر و خسارت های شدید به جا مانده، عدم توانایی و ضعف بیمه در جبران سوانح طبیعی را نشان می دهد. طراحی صندوق بیمه سوانح، تأسیس و طراحی فنی صندوق بیمه همگانی و … از جمله راهکارهای ارائه شده است.
این مطالعه در پژوهشکده بیمه با همکاری محمدرضا فرزانه در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
