گزارش بررسی انواع بازارهای انحصاری و مقایسه با بازار تاکسی آنلاین

بازارهای انحصاری یک نوع بازار هستند که یک شرکت یا گروه کمیته ‌ای از شرکت‌ها به صورت کامل یا تقریبا کامل تسلط بر آن دارند و توانایی کنترل قیمت ‌ها و تعیین شرایط عرضه و تقاضا را دارند. بازار تاکسی آنلاین مثل بازارهای انحصاری عمل می‌کند، زیرا در بسیاری از شهرها و مناطق یک یا چند شرکت بزرگ نظیر اوبر یا لیفت انحصاری از این بازار بهره‌ مند هستند اما باید اذعان داشت که خدمات ارائه شده به مسافران از سوی تاکسی های آنلاین اساسا نمی تواند انحصاری باشد زیرا مسافران در غیاب تاکسی های آنلاین جانشین های متعددی مشتمل بر مسافربرهای شخصی، آژانس ها، تاکسی های بی سیم و دربستی در اختیار دارند و می توانند از آن ها بجای یکدیگر استفاده کنند.  

ضرورت و اهداف پژوهش

یکی از دغدغه هایی که در قانون اجرای سیاست های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی مورد توجه قانون گذار قرار گرفته تسهیل رقابت و منع انحصار است. نظر به این که از یک سو شناسایی بازار تاکسی آنلاین به عنوان بازار انحصاری به مفهومی که در اظهارنظر فوق آمده است می تواند تبعات قانونی معینی از جمله ورود به قیمت گذاری داشته باشد و از سوی دیگر با توجه به سابقه عملکرد دولت در اقتصاد ایران این بیم وجود دارد که بدون شناخت دقیق ویژگی های بازارهای پلتفرمی، راه حل و ابزار سیاستی منتخب، به جای حل مسئله سبب ایجاد مسائل بیشتر و بدتر شدن شرایط بازار شود، در این گزارش با بررسی انواع بازارهای انحصاری و ویژگی های هریک، به موضوع انحصاری بودن بازار تاکسی های آنلاین پرداخته می شود.

انواع انحصار و ویژگی های آن ها

انحصار عبارت است از شرایطی که در آن رقابت در یک بازار کاهش یافته به طوری که یک بازیگر توانایی رفتار مستقل از رقبا اعم از تعیین قیمت، مقدار و شرایط معامله را داشته باشد. بازارهای غیر رقابت کامل خود به چند دسته تقسیم شده که هر یک از منظر ویژگی های بازار، شدت رقابت و الزامات باهم متفاوتند. بازارهای غیر رقابت کامل(انحصار) را می توان به ۴ دسته تقسیم نمود که عبارتند از:

• انحصار خالص: در این حالت، یک بازیگر در بازار وجود داشته و تقریبا تمامی سهم بازار را در اختیار دارد. این بازارها عموما با ایجاد موانع ورود به بازار از سوی بازیگر انحصاری به حالتی رسیده اند که رقبای جدید تمایل یا توان ورود به بازار را ندارند؛
• انحصار قانونی: شرایطی که در آن وجود یک انحصارگر لزوما توجیه اقتصادی ندارد، بلکه به دلیل محدودیت ها و موانع قانونی است. در بازار انحصار قانونی، تنظیم گر از طریق مداخلاتی مانند تعیین شیوه قیمت گذاری و یا کیفیت ارائه خدمات از شکست بازار جلوگیری می کند و سبب افزایش کارایی بازار می شود؛
• انحصار طبیعی: حالتی است که در آن به دلیل ویژگی های طبیعی بازار، وجود انحصارگر بهینه ترین حالت ممکن است. در این نوع بازار، تنظیم گر با نظارت بر کیفیت محصولات و خدمات انحصاری و یا ابزارهای قیمتی مانند قیمت گذاری دستوری تلاش می کند خلا ناشی از شکست بازار را پر کند؛
• انحصار چندجانبه : این نوع از بازارها به واقع بازارهای انحصاری به معنای خاص کلمه نیستند؛ چراکه چند بازیگر در بازار وجود داشته و خدمات ارائه شده توسط آنان جانشینی زیادی با هم دارد. خاصیت این بازارها آن است که در آن رقبا تلاش می کنند با روش های بازاریابی و قیمتی، محصول خود را از بقیه متمایز کنند.

بررسی وجود انحصار خالص در بازار تاکسی های آنلاین

بازار تاکسی های آنلاین در ایران را نمی توان انحصار خالص تلقی کرد؛ چرا که طبق تعریف، انحصار خالص بازاری انحصاری است که محدود به یک بازیگر است، اما در ایران، سه بازیگر اصلی( اسنپ، تپسی و ماکسیم) و بازیگران محلی متعدد دیگری در این حوزه در حال فعالیت هستند. از منظر تعیین قیمت در بازار انحصار خالص این نکته قابل توجه است که در این بازار یک بازیگر به تنهایی قیمت گذار است و دیگر بازیگران در صورت وجود به علت سهم بازاری بسیار ناچیزی که دارند، کاملا قیمت پذیر هستند. این در حالی است که در بازار تاکسی آنلاین ایران هیچ بازیگری به تنهایی قیمت گذار نیست. با این حال، جهت اطمینان بیشتر و بررسی احتمال انحصار خالص بودن بازار، دو مولفه موانع ورود به بازار و هزینه جابه جایی به گزینه های جانشین دیگر، مورد تحلیل قرار خواهند گرفت:

• موانع ورود به بازار: ورود به این بازار با موانع ورود ساختاری نظیر آنچه در انحصار طبیعی و قانونی شرح داده خواهد شد، مواجه نیست. به لحاظ موانع راهبردی نیز اگرچه اسنپ به عنوان بازیگر مسلط شناخته می شود، لیکن این شرکت به تنهایی قریب به صد در صد بازار را در اختیار ندارد و از این رو نتوانسته علی رغم تمایل به ایجاد موانع راهبردی مانند تحمیل قراردادها ی انحصاری به رانندگان مانع ورود بازیگران جدید به بازار شود و در عمل تاکسی های آنلاین متعددی در سطح شهر و کشور ایجاد شده است؛
• هزینه جابجایی: در بازارهای تاکسی آنلاین در مقایسه با بازارهای انحصار خالص، هزینه جابجایی به معنای هزینه هایی که مسافر یا راننده هنگام تغییر پلتفرم باید متقبل شود، بسیار پایین است. هزینه جا به جایی پایین سبب شده تا این بازار را نتوان انحصاری دسته بندی کرد زیرا یک پلتفرم همواره در معرض خطر جذب کاربران خود در پلتفرم های رقیب است.

بررسی وجود انحصار قانونی در بازار تاکسی های آنلاین

تاکسی های آنلاین در ایران برای تشکیل و راه اندازی کافی است پروانه کسب از اتحادیه کسب و کارهای مجازی دریافت نمایند و برابر دستورالعمل نحوه نظارت بر فعالیت ارائه دهندگان خدمات هوشمند مسافر مصوب وزارت خانه کشور و صنعت، با شهرداری محل فعالیت خود قرارداد تیپ پیوست دستورالعمل را منعقد نمایند و شهرداری ها موظف به همکاری با هر شرکتی هستند که قرارداد پیوست دستورالعمل را امضا کرده باشد. از منظر راننده و مسافر نیز هیچ گونه منع قانونی برای ورود به بازار یا نصب برنامه های کاربردی مختلف یا مهاجرت به دیگر انواع حمل و نقل درون شهری وجود ندارد.

بررسی وجود انحصار طبیعی در بازار تاکسی های آنلاین

در برخی از صنایع، وجود یک بنگاه انحصاری، بهینه ترین حالت ممکن برای رفاه مصرف کنندگان است. سه عامل عمده می تواند منجر به انحصار طبیعی شود: ۱) وابستگی صنعت به برخی منابع خاص؛ ۲) دارا بودن یک برتری نسبت به بقیه ی رقبا؛  و ۳) طبیعت صنعت. از مهمترین ویژگی های بازار انحصار طبیعی که آن را از بقیه ی انواع بازار متمایز می کند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• هزینه ثابت بسیار بالا: منظور از هزینه ثابت، هزینه هایی است که برای تشکیل یک بنگاه قبل از تولید اولین محصول، نیاز است. ساختار هزینه ای در بازار انحصار طبیعی به گونه ای است که هزینه ی ثابت برای ورود به بازار بسیار بالا است و این موضوع منجر به سختی ورود به بازار می شود؛
• صرفه جویی در مقیاس بالا : با توجه به ساختار هزینه ای بازار انحصار طبیعی، یعنی کاهنده بودن هزینه متوسط، بنگاه هرچه در مقیاس های بیشتری تولید کند، هزینه های بنگاه کاهش می یابد و بازده آن افزایش می یابد؛
• هزینه ی جابه جایی بسیار بالا: یکی از موارد قابل توجه در بازارهای انحصار طبیعی این است که اصطلاحا سوییچ کردن به بنگاهی دیگر برای دریافت خدمات و یا کالا دشوار است و هزینه بالایی برای مصرف کننده خواهد داشت یا اصولا غیرممکن است. این ویژگی باعث می شود که تقاضای مصرف کنندگان به یک و تنها یک بنگاه محدود شود و عموما هیچ جایگزینی برای وی متصور نباشد.

بررسی وجود انحصار چندجانبه در بازار تاکسی های آنلاین

خاصیت بازارهای انحصار چندجانبه آن است که رقبا تلاش می کنند تا با روش های بازاریابی و قیمتی، محصول خود را از بقیه متمایز کنند. با مقایسه وضعیت موجود در بازار تاکسی های آنلاین در ایران با شرایط فوق، به نظر می رسد اگر جانشینی خدمات تاکسی های آنلاین با تاکسی های سنتی انجام پذیرد و بازار مرتبط به بازار تاکسی های آنلاین محدود شود، باز هم این بازار انحصار خالص نیست، لیکن با توجه به این که چند بازیگر محدود(شامل اسنپ، تپسی و ماکسیم و نیز برخی  بازیگران محلی) در بازار وجود دارند که در حال رقابت با یکدیگر هستند، این بازار می تواند مصداقی از انحصار چندجانبه قرار می گیرد که در غیاب موانع ورود به بازار، خروجی شبیه به رقابت کامل دارد.

نقش تنظیم گر در انواع انحصار

باتوجه به مطالبی که عنوان شد تنظیم گران به تناسب نوع انحصار نقش متفاوتی در تنظیم گری به عهده می گیرند. این نقش به دو دسته عمده قابل تقسیم است:

• نقش تنظیم گر در انحصار طبیعی و قانونی: عموما تنظیم گران در این نوع از انحصار از طریق مداخلاتی مانند تعیین شیوه قیمت گذاری و یا کیفیت ارائه خدمات از شکست بازار جلوگیری می کند و سبب افزایش کارایی بازار می شوند؛
• نقش تنظیم گر در انحصار خالص و چندجانبه: در بازارهای انحصار خالص و انحصار چندجانبه مهمترین وظیفه تنظیم گران تمرکز بر کاهش موانع ورود راهبردی به بازار است چرا که انحصار خالص، انحصاری است که در آن توسط بازیگر دارای موقعیت مسلط موانع راهبردی ایجاد شده است، و تنظیم گر می بایست این موانع را برطرف نماید و زمینه ورود سایر بازیگران را فراهم نماید. لیکن انحصار چندجانبه انحصاری است که ماهیت بازار و به خصوص اقتضائات مدل قیمت گذاری در آن به گونه ای است که عموما چند رقیب در بازار وجود دارند و کافی است تنظیم گر با تسهیل رقابت بین وضعیت موجود را حفظ و با جلوگیری از اتخاذ اقدامات ضد رقابتی رقابت را بهبود دهد تا موانع راهبردی توسط بازیگران به خصوص بازیگران دارای موقعیت مسلط در آینده ایجاد نشود.

جمع بندی

یکی از دغدغه هایی که در قانون اجرای سیاست های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی مورد توجه قانون گذار قرار گرفته تسهیل رقابت و منع انحصار است. انحصار عبارت است از شرایطی که در آن رقابت در یک بازار کاهش یافته به طوری که یک بازیگر توانایی رفتار مستقل از رقبا اعم از تعیین قیمت، مقدار و شرایط معامله را داشته باشد. انواع انحصار عبارت است از:  انحصار خالص، انحصار قانونی، انحصار طبیعی و انحصار چندجانبه. باتوجه به اهمیت این موضوع بررسی نقش انواع انحصار در بازار تاکسی آنلاین نشان می دهد که خدمات ارائه شده به مسافران از سوی تاکسی های آنلاین اساسا انحصاری نیست زیرا مسافران در غیاب تاکسی های آنلاین جانشین های متعددی مشتمل بر مسافربرهای شخصی، آژانس ها، تاکسی های بی سیم و دربستی در اختیار نمایند.

این مطالعه در مرکز مطالعات توسعه و رقابت با همکاری رضا قاسمی پور، سحر پورنقی و محمد صادق محمدیان در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.