کلان روندهای منتخب برای ارزیابی توسعه منطقه ای ایران

توسعه منطقه ای بیانگر تغییرات مثبت در توزیع فضایی پدیده های اقتصادی و اجتماعی است که با رفاه اجتماعی عمومی همراه است. در رابطه با توسعه مناطق دو مفهوم اساسی قابل تفکیک است که در این گزارش توازن و تعادل منطقه ای از هر دو بعد مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است: توسعه درون منطقه ای که توسعه بین مناطق مختلف درون یک کشور یا ایالت مانند توسعه بین استان های یک کشور صورت می پذیرد؛ همچنین توسعه فرامنطقه ای که توسعه کشور با مناطق مختلف جهان را مدنظر قرار می دهد. از همین رو تلاش برای دستیابی به هدف توسعه ازلحاظ تمامی ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی باید همواره مدنظر سیاست گذاران و برنامه ریزان کشور قرار گیرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

قبل از دهه ۱۹۷۰، توسعه منطقه ای در کشورهای درحال توسعه بر پایه برنامه ریزی های اقتصادی و رشد اقتصادی منطقه استوار بوده است. ناکامی های استراتژی های مطرح شده در این حوزه در ایجاد تعادل منطقه ای باعث ایجاد نگرش سیستمی به توسعه مناطق شده است. هدف توسعه منطقه ای فراهم آوردن بهترین شرایط و امکانات برای توسعه همه جانبه مناطق، به حداقل رساندن و درنهایت از میان برداشتن تفاوت های کیفیت زندگی بین منطقه ای و درون منطقه ای است؛ چراکه در سایه این دو هدف، بهترین بهره گیری ممکن از مواهب طبیعی و استعدادهای انسانی در یک منطقه میسر می شود. در حقیقت، توسعه منطقه ای یک مفهوم کلی نگر است که بر تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و محیطی اشاره دارد. از بعد پیشرو خواهی، توسعه منطقه ای بر کاهش و حذف محرومیت ها، نابرابری ها و فقر در مناطق مختلف متمرکز است و از لحاظ پایداری، بر سلامتی و افزایش رفاه اجتماعی افراد جامعه اشاره دارد. ازاین رو باید بیان داشت که هدف غایی توسعه منطقه ای، ایجاد رفاه اجتماعی برای افراد جامعه است؛ بنابراین با توجه به مسائل مطرح شده، لزوم توجه به تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … حائز اهمیت است. از همین رو در این گزارش تلاش شده است تا با تمرکز بر مؤلفه ها و شاخص های منتخب در حوزه های مختلف توسعه، به بررسی وضعیت و جایگاه توسعه منطقه ایران در جهان نیز وضعیت مناطق داخلی ایران پرداخته شود.

جایگاه ایران در جهان بر اساس گزارش های مؤسسات جهانی

بر اساس مطالعات انجام، می توان بیان داشت که شکاف های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در سراسر جهان در حال افزایش بوده، به طوری که توزیع عادلانه امکانات و ایجاد برابری به مفهوم ایجاد فرصت های برابر برای مناطق مختلف جهان امکان پذیر نبوده و لذا در حالت کلی، از تمامی ابعاد مناطق مختلف جهان در آینده در وضعیت تعادل و توازن منطقه ای قرار نمی گیرند. بالطبع ایران نیز از این امر مستثنا نیست؛ به طوری که گزارش های مختلف جهانی نیز بیانگر این موضوع هستند:

• موسسه پرایس واتر هاوس کوپرز (PWS): بر اساس مطالعات این موسسه در سال ۲۰۵۰، GDP ایران در رتبه سی ام در بین کشورهای منتخب و چهارم منطقه بعد از کشورهای ترکیه، عربستان سعودی و مصر قرار خواهد گرفت؛
• مؤسسه اکونومیست (Economist): بر اساس مطالعات این موسسه، در سال ۲۰۵۰، از بین ده کشور موردمطالعه، ایران در رتبه ۴، هم ردیف مصر و کنیا از بعد جمعیتی قرار خواهد گرفت؛
• خدمات مالی و بانکداری بریتانیایی HSBC: بر اساس مطالعات این موسسه، در سال ۲۰۵۰، اقتصاد ایران در رتبه ۲۵ جهان قرار دارد که جایگاه ایران نسبت به سال ۲۰۱۰، ۹ رتبه ارتقا خواهد یافت. همچنین تا سال ۲۰۵۰، رشد درآمد سرانه ایران نسبت به کشورهای منطقه آسیایی مثل ترکیه، مصر و مالزی پایین تر است؛
• بانک جهانی (WB): وضعیت ایران از بعد جمعیت بالای ۶۵ سال، در حال افزایش بوده؛ به طوری که از سال ۲۰۴۳ روند افزایش با سرعت بیشتری همراه خواهد شد و به سمت کشورهای با درآمد بالاتر همگرا شده و از متوسط جهان نیز پیشی خواهد گرفت.

روند برخی شاخص های منتخب ایران در بین کشورهای خاورمیانه

بر اساس آمار و اطلاعات مرکز آینده پژوهی بین المللی پاردی آمریکا، روند شاخص های جمعیتی ایران مانند جمعیت سالخورده، امید به زندگی، نرخ مشارکت نیروی کار و روند برخی شاخص های سلامتی مانند اضافه وزن و نرخ سیگار کشیدن طی زمان به طور نسبی مناسب نیست. روند شاخص های آموزش مانند نرخ ثبت نام ناخالص و خالص و نرخ باسوادی طی زمان مناسب بوده و در سال ۲۰۶۰ به ۱۰۰٪ خواهد رسید. ازلحاظ شاخص های اقتصادی مانند ضریب جینی و جهانی شدن در رتبه های بالاتر از کشورهای خاورمیانه قرار خواهد گرفت و تغییری در رتبه شاخص GDP در سال ۲۰۶۰ نخواهد داشت. ازلحاظ تولید نفت شاخص انرژی در سال ۲۰۱۹، در رتبه ۵ و در سال ۲۰۶۰ در رتبه ۶ قرار خواهد گرفت و روند تولید انرژی ایران کاهشی خواهد بود. از لحاظ انتشار سالانه کربن (شاخص زیست محیطی) در رتبه ۱ قرار دارد و این هشدار جدی برای ایرانیان است. همچنین ازلحاظ شاخص قدرت شاخص سیاسی در سال های ۲۰۱۹ و ۲۰۳۰ در رتبه ۳ در سال ۲۰۶۰ در رتبه ۵ قرار خواهد گرفت.

تحلیل توسعه درون منطقه ای ایران

تجزیه وتحلیل آمار و اطلاعات سرشماری مناطق داخلی ایران در بازه زمانی ۱۳۹۵-۱۳۵۵ نشان دهنده این است که به طور متوسط بیشترین جمعیت طی دوره زمانی موردبررسی، مربوط به استان های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس، خوزستان و آذربایجان شرقی بوده است. کمترین جمعیت نیز مربوط به استان های ایلام، سمنان، کهکیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی و خراسان شمالی است. همچنین به طور متوسط جمعیت روند افزایشی داشته است. به جز در موارد اندک، نسبت جنسیتی همواره بالاتر از ۱۰۰ بوده است؛ یعنی مردان نسبت به زنان دارای جمعیت بیشتری هستند. باوجوداینکه بعد از انقلاب، سیاست های افزایش جمعیت رواج یافت، اما به طور متوسط طی سال های ۱۳۷۵- ۱۳۸۵ سیاست های کنترل جمعیت اجرا شده است. مسئله مهم تر این است که افزایش زادوولد در دوره بعد از انقلاب اسلامی باعث شده که امروزه متولدین سال های مذکور در بازه جمعیت فعال قرار گیرند.

همچنین بر اساس مطالعات تحرک استان ها در سلسله مراتب استانی می توان بیان داشت که در طی زمان، به طور نسبی، مناطقی که وضعیت مناسبی ازلحاظ توسعه یافتگی داشته اند وضعیت خود را حفظ کرده و وضعیت برخی مناطق از همان ابتدا بدتر بوده و طی زمان، سیاست های مناسبی برای بهبود این مناطق صورت نگرفته است. همچنین بررسی ها نشان می دهند که توسعه مناطق و استان های کشور، تقریبا تمایل به مرکز دارد و اکثر استان های توسعه یافته در مرکز شهر قرار دارند. تهران همواره توسعه یافته ترین استان کشور محسوب شده است.

شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید در حوزه توسعه منطقه ای

برای شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید در حوزه توسعه منطقه ای از روش سوات متکی بر مطالعات مختلف استفاده شده که به شرح زیر است:

• نقاط قوت: برخی از نقاط قوت در حوزه توسعه ی منطقه ای ایران عبارت اند از: وجود سرمایه انسانی و نیروهای متخصص و تحصیل کرده، موقعیت خاص راهبردی ایران، قرار گرفتن ایران در مسیر تراتزیت حمل کالا، وجود امنیت نسبی و دسترسی به منابع طبیعی غنی؛
• نقاط ضعف: برخی از نقاط ضعف در حوزه توسعه ی منطقه ای ایران عبارت اند از: روند تدریجی و گاه نامناسب رشد اقتصادی، عدم ثبات اقتصادی، پیری جمعیت در آینده، افزایش مهاجرت ها و فرار مغزها؛
• تهدیدها: برخی از تهدیدها در حوزه توسعه ی منطقه ای ایران عبارت اند از: عدم تمایل سرمایه گذاران خارجی برای سرمایه گذاری، تضعیف پیوند فیزیکی ایران با سایر کشورها، تحریم های اقتصادی، دگرگونی های اقلیمی، زیست-محیطی و بحران های آبی؛
• فرصت ها: برخی از فرصت ها در حوزه توسعه ی منطقه ای ایران عبارت اند از: برخورداری از قابلیت های خاص ژئواکونومیک، ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک برای تعاملات ملی و فراملی، قابلیت مبادلات اقتصادی خاص، تقویت هویت های ملی و ایجاد همگرایی با اکثر کشورهای منطقه به دلیل وجود منافع مشترک و هم جواری با کشورهای همسایه.

راهکارهای بهره برداری از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید در حوزه توسعه منطقه ای

با توجه به نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدات بیان شده سیاستگذاران و برنامه ریزان می توانند با توجه به هدف مدنظر از این نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید استفاده نمایند. از همین رو:

• راهبردهای استفاده از نقاط قوت برای جلوگیری از تهدیدات عبارت اند از: حمایت از اقتصاد دانش بنیان، افزایش ارتباطات بین المللی و منطقه ای و شکل دهی اقتصاد رقابتی؛
• راهبردهای استفاده از فرصت ها برای جبران نقاط ضعف عبارت اند از: ایجاد امنیت اقتصادی، گسترش خصوصی سازی و بازارهای رقابتی و ایجاد ثبات اقتصادی و سیاسی در منطقه؛
• راهبردهای تبدیل فرصت ها به نقاط قوت عبارت اند از: افزایش همکاری با اتحادیه اروپا، افزایش تعاملات بین المللی با کشورهای منطقه برای بازاریابی تولیدات ایرانی و گسترش خصوصی سازی و بازارهای رقابتی؛
• همچنین راهبردهای به حداقل رساندن زیان های ناشی از تهدیدات و نقاط ضعف عبارت اند از: اتخاذ استراتژی عدالت گرا، بهبود توزیع مجدد درآمد و ثروت و بهبود نظام مدیریت و حکمرانی.

جمع بندی

این گزارش به بررسی تجارب و سناریوهای جهانی مطرح در مورد توسعه منطقه ای و ارزیابی جایگاه ایران در جهان و نیز جایگاه مناطق مختلف داخلی ایران پرداخته است. در این راستا تصویر کلی از وضعیت ایران در جهان بر اساس مطالعات موسسات و منابع جهانی ارائه شده است. بررسی ها نشان می دهند در بعد مقایسه فرامنطقه ای، تعادل و توازنی در شاخص های منتخب توسعه منطقه ای در جهان وجود ندارند. همچنین در بررسی وضعیت مناطق مختلف ایران، بر اساس آمار و اطلاعات سرشماری مناطق داخلی ایران در بازه زمانی ۱۳۹۵-۱۳۵۵، وضعیت جمعیت، نسبت جنسیتی، روند شهرنشینی و بیکاری در مناطق و استان های مختلف ایران بررسی شده است. در پایان نیز نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای توسعه منطقه ای ایران بیان و پیشنهاداتی بر اساس آن ها ارائه شده است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط الهام وفایی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.