بررسی همکاری هسته ای فدراسیون روسیه و کشورهای خاورمیانه

خاورمیانه منطقه ای است که به طور کلی ازنظر منابع انرژی غنی است. با این حال، کشورهایی مانند ترکیه، اردن و مصر دارای ذخایر زیادی از منابع انرژی در خاک خود مانند کشورهای حوزه خلیج فارس یا ایران نیستند، بنابراین روی آوردن آن ها به انرژی هسته ای یک تصمیم منطقی است. ازنظر اقتصادی هم انرژی هسته ای به طور موثرتری مشکل افزایش امنیت انرژی خاورمیانه را حل خواهد کرد و نیاز به سرمایه گذاری اولیه نیز با افزایش در دسترس بودن برق و هزینه های مقرون به صرفه سوخت جبران می شود. افزایش سهم انرژی هسته ای در توازن سوخت و انرژی منطقه تا حدی مشکلات تقاضای روزافزون برای برق و همچنین تامین آب در منطقه را حل می کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه امیدوارکننده ترین راه برای توسعه انرژی هسته ای، استفاده از فناوری نوترون سریع و یک چرخه بسته که امکان پردازش مجدد سوخت هسته ای مصرف شده را فراهم می کند است. روسیه با در اختیار داشتن این نوع از فناوری، پتانسیل قابل توجهی برای صادرات و همکاری های بین المللی دارد. شرکت دولتی Rosatom دارای مزیت رقابتی قابل توجهی در بازار فناوری هسته ای، از جمله در خاورمیانه است، زیرا دارای صلاحیت ها و توانایی هایی در تمام مراحل تولید انرژی هسته ای و زنجیره فناوری است. فدراسیون روسیه در بسیاری از پروژه های مربوط به ساخت نیروگاه های هسته ای و زیرساخت های مربوطه شرکت می کند و نقش بسزایی در توسعه انرژی هسته ای در خاورمیانه دارد. مسکو مناسبات همکاری در مسائل هسته ای با تمام کشور های منطقه و توافقات بین دولتی بخصوص برای ساخت نیروگاه های هسته ای با کشور هایی مثل مصر، اردن، جمهوری اسلامی ایران، امارات متحده عربی، ترکیه، عربستان سعودی و تفاهم نامه های همکاری با بحرین، قطر، کویت و عمان دارد. از همین رو این گزارش نقش فدراسیون روسیه در توسعه انرژی هسته ای در خاورمیانه، چشم انداز بازار ارائه خدمات در این بخش و چشم انداز مشارکت احتمالی روسیه در اجرای پروژه های ساخت نیروگاه هسته ای در خاورمیانه را تجزیه و تحلیل می کند.

مزیت های فدراسیون روسیه در زمینه انرژی هسته ای

از آنجا که مشکل ذخیره زباله های هسته ای در هیچ کشوری به طور کامل حل نشده است، یک مزیت مهم فدراسیون روسیه این است که برخلاف بسیاری از شرکت کنندگان دیگر در بازار برای ارائه خدمات در زمینه انرژی هسته ای (به استثنای فرانسه)، روسیه سوخت هسته ای مصرف شده را از مصرف کننده جمع می کند.

عامل مهم دیگر، شرایط تامین اعتبار پروژه های احداث نیروگاه های هسته ای، به ویژه برای کشورهایی در منطقه است که نفت و گاز قابل توجهی تولید نمی کنند یا در حجم قابل توجهی تولید یا صادر نمی  کنند. دقیقا این کشورها احساس نیاز بیشتری به توسعه انرژی هسته ای می کنند و آن را یک ضرورت می دانند. برای چنین کشورهایی، شرکت دولتی Rosatom طرح ساخت – مالکیت – بهره برداری (B00) را ارائه می دهد که در آن سرمایه گذار مالکیت نیروگاه اتمی را اخذ می کند و از طریق فروش برق سرمایه گذاری را بر می گرداند. علاوه بر این، شرکت دولتی Rosatom طرح ساخت – مالکیت – بهره برداری – انتقال (BOOT) را ارائه می دهد که در آن، پس از انقضا مدت قرارداد، شرکت به مالکیت دولت منتقل یا به آن فروخته می شود.

نکته مثبت سوم این است که Rosatom یک شرکت دولتی و انحصاری در زمینه فناوری هسته ای در روسیه است. این امر به وی این امکان را می دهد تا با ترکیب فعالیت های تجاری و ارتقای منافع روسیه در خارج از کشور، از حمایت کامل دولت برخوردار شود. علاوه بر این، انحصار Rosatom در داخل کشور به شرکت اجازه می دهد تا تمام منابع موجود را در دست خود متمرکز کند.

پروژه های همکاری موفق

فدراسیون روسیه با تعدادی از کشورهای خاورمیانه پیشرفت چشمگیری در توسعه انرژی هسته ای داشته است که برخی از آن ها عبارت  اند از:

روسیه و ایران

جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه همکاری های فعالی در زمینه اتمی دارند که اساس آن توافق نامه بین دولتی همکاری در استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و توافق نامه ساخت نیروگاه برق بوشهر است. نیروگاه اتمی بوشهر اولین نیروگاه اتمی ایران و خاورمیانه است. در سال ۲۰۱۱، اولین اتصال به شبکه این نیروگاه برقرار شد و در سال ۲۰۱۳ روسیه اولین واحد نیروگاه هسته ای را به طرف ایرانی تحویل داد. در سال ۲۰۱۴، شرکت دولتی Rosatom و سازمان انرژی اتمی ایران قرارداد ساخت مرحله دوم نیروگاه اتمی بوشهر را امضا کردند. هزینه این پروژه حدود ۱۰ میلیارد دلار آمریکا برآورد شده است و اجرای آن حدود ۱۰ سال به طول خواهد انجامید.

روسیه و ترکیه

 تعامل بین ترکیه و روسیه در چارچوب توافق نامه بین دولتی همکاری در استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و توافق نامه همکاری در ساخت و بهره برداری از یک نیروگاه هسته ای در سایت آککووی است که در سال ۲۰۱۰ به امضا رسید. شرکت JSC Atomstroyexport که یکی از شرکت های تابعه شرکت دولتی Rosatom، در حال اجرای پروژه ایجاد اولین نیروگاه هسته ای Akkuyu در استان مرسین ترکیه است. این پروژه ساخت چهار بلوک با ظرفیت ۱.۲ گیگاوات را در نظر گرفته است. شهر مرسین در ساحل مدیترانه برای ساخت اولین نیروگاه اتمی Akkuyu و استان Sinop در ساحل دریای سیاه برای دومین مورد انتخاب شدند.

روسیه و مصر

در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۵، مصر و فدراسیون روسیه توافق نامه ای بین دولتی را امضا کردند که بر اساس آن روسیه ساخت اولین نیروگاه هسته ای مصر «ال داب» را ایجاد و تامین مالی می کند. برنامه ریزی شده است که این نیروگاه با ۴ بلوک قدرت با راکتورهای ۱۲۰۰-WER ساخته شود. زمان راه اندازی اولین واحد این نیروگاه سال ۲۰۲۶ برآورد شده است.

چشم انداز روابط دوجانبه روسیه و کشورهای خاورمیانه

مذاکرات در باب همکاری در زمینه استفاده از انرژی اتمی در حال حاضر با تعدادی از کشورهای خاورمیانه در جریان است، در برخی موارد توافق نامه های چارچوب امضا شده است که در درازمدت می تواند به همکاری در سطح گسترده منجر شود.

روسیه عربستان سعودی

در ژوئن ۲۰۱۵، روسیه و عربستان سعودی توافق نامه ای بین دولتی در مورد همکاری در زمینه استفاده از انرژی اتمی برای اهداف صلح آمیز منعقد کردند که سرفصل های همکاری آن تنها محدود به ساخت امکانات تولید انرژی نبود و سرفصل های پزشکی و صنعتی را نیز شامل می شد. در دسامبر ۲۰۱۷، طرف های روسی و سعودی نقشه راهی برای استفاده از انرژی صلح آمیز هسته ای امضا کردند که طبق این سند طرفین قصد دارند برای ساخت راکتورهای کوچک و متوسط به منظور تولید انرژی و ساخت آب شیرین کن همکاری کنند. عربستان سعودی در نظر دارد ساخت اولین نیروگاه هسته ای ۲.۸ گیگاواتی را در سال ۲۰۲۱ آغاز کند و در حال حاضر به دنبال شرکای خارجی برای مشارکت در این پروژه هست. کشورهای روسیه، ایالات متحده آمریکا، کره جنوبی، فرانسه و چین به این پروژه علاقه نشان می دهند و آماده ورود برای همکاری در این برنامه هستند.

روسیه اردن

در زمینه همکاری روسیه و اردن باید گفت که اردن به روسیه به عنوان یک شریک مهم در زمینه هسته ای نگاه می کند. در سال ۲۰۱۴، شرکت Rusatom Overseas، زیرمجموعه شرکت دولتی Rosatom، توافق نامه ای را برای توسعه پروژه هسته ای با کمیسیون انرژی اتمی اردن امضا کرد. در ادامه این همکاری در ۲۴ مارس ۲۰۱۵ نیز توافقی بین دولتی برای اجرای این پروژه امضا شد. اجرای این توافق از سال ۲۰۱۶ آغاز شد؛ بنابراین توافق، طرف روسی می بایست دو بلوک انرژی را با ظرفیت ۳۲ گیگاوات بسازد. حجم سرمایه موردنیاز ۱۰ میلیارد پیش بینی شده شده بود و راه اندازی واحدهای اول و دوم آن به ترتیب طبق پیش بینی ها در سال ۲۰۲۴ و ۲۰۲۶ باید انجام می  شد؛ اما در سال ۲۰۱۸ اردن به دلیل ملاحظات مالی، خروج خود از پروژه نیروگاه هسته ای را اعلام کرد. در حال حاضر، کار بین شرکت انرژی اتمی دولتی Rosatom و طرف اردنی برای بررسی امکان ساخت راکتورهای کم مصرف در اردن در حال انجام است.

روسیه بحرین و عمان

بحرین و عمان نیز تفاهم نامه های همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی با فدراسیون روسیه امضا کرده اند اما همکاری با این کشورها در زمینه انرژی هسته ای بیشتر به علت پایین بودن هزینه تولید سنتی برق ادامه پیدا نکرده است. با این وجود این کشورها از لزوم ایجاد امکانات تولید برق جایگزین آگاه هستند.

جمع بندی

امروزه امیدوارکننده ترین راه برای توسعه انرژی هسته ای، استفاده از فناوری نوترون سریع و یک چرخه بسته که امکان پردازش مجدد سوخت هسته ای مصرف شده را فراهم می کند است. روسیه با در اختیار داشتن این نوع از فناوری، پتانسیل قابل توجهی برای صادرات و همکاری های بین المللی دارد. از همین رو این گزارش نقش فدراسیون روسیه در توسعه انرژی هسته ای در خاورمیانه، چشم انداز بازار ارائه خدمات در این بخش و چشم انداز مشارکت احتمالی روسیه در اجرای پروژه های ساخت نیروگاه هسته ای در خاورمیانه را تجزیه و تحلیل می  کند. فدراسیون روسیه با تعدادی از کشورهای خاورمیانه مانند ایران، ترکیه و مصر پیشرفت چشمگیری در زمینه توسعه انرژی هسته ای داشته است که در این پژوهش به آن اشاره شد. در پایان نیز چشم انداز روابط دوجانبه روسیه و برخی از کشورهای خاورمیانه بیان شد.

این مطالعه در اندیشکده سبا توسط سید فواد علوی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.