شاخص های بهره وری شرکت های توزیع نیروی برق

برای سنجش و ارزیابی عملکرد هر سازمانی (اعم از سازندگان کالاها یا ارائه دهندگان خدمات)، معیارها و شاخص های گوناگون و متفاوتی مورداستفاده قرار می گیرد. بهره وری، یکی از مهم ترین این شاخص ها است. بهره وری عبارت از استفاده کارآمد از عوامل تولید (کار، سرمایه، انرژی و …) برای تولید و ارائه کالاها و خدمات است. صنعت برق ایران تا قبل از سال ۱۳۶۵ ساختار یکپارچه عمودی و دولتی داشته است. از سال ۱۳۶۵ به بعد وزارت نیرو باهدف تمرکززدایی، اقدام به واگذاری مسئولیت های تولید، انتقال و توزیع به شرکت های مختلف کرده است. در حال حاضر وزارت نیرو متولی اصلی صنعت برق در کشور است.

کلیدواژه: بهره وری، توزیع برق، وزارت نیرو

ضرورت و اهداف پژوهش

اگرچه برق به عنوان یک کالا، مشابه سایر کالاها است، اما برخی ویژگی های خاص خود را دارد. برای مثال، تقاضای برق ماهیت دورهای دارد و در بازه های زمانی مختلف هم به صورت تصادفی و هم به صورت غیر تصادفی در نوسان است. به علاوه، در حال حاضر، برق کالایی است که ذخیره آن به لحاظ اقتصادی امکان پذیر نیست. یکی دیگر از مشخصه های حائز اهمیت برق در مقایسه با بسیاری از کالاها و خدمات، اختصاصی بودن شبکه انتقال و توزیع آن است. علیرغم اینکه شبکه های حمل ونقل عملیات جابجایی یک کالای معین را انجام می دهند، بخشی از زنجیره اختصاصی آن کالا محسوب نمی شوند؛ اما در خصوص برق با توجه به اینکه به جز موارد خاص، شبکه های انتقال و توزیع برق تنها باهدف جابجایی مطمئن برق تولیدی در نیروگاه ها به محل مصرف احداث می شوند، جزء جدایی ناپذیر زنجیره عرضه برق به شمار می آیند. از همین رو یکی از شرایط و الزامات اولیه و مهم برای ارتقای بهره وری، اطلاع از اندازه بهره وری و شاخص های آن و همچنین شاخص های متغیرهای مرتبط با آن است.

روش شناسی پژوهش

روش مورداستفاده در محاسبه شاخص های بهره وری، روش شاخص عددی است که روشی شناخته شده و مورد تائید است. همچنین با استفاده از روش هایی مرزی نظیر روش تحلیل پوششی داده ها ضمن محاسبه شاخص بهره وری، انواع کارایی ها نیز موردمحاسبه قرارگرفته اند.

آمار صنعت برق در ایران و جهان

بر اساس آمار تولید برق انواع نیروگاه های کل جهان طی سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ با رشد ۳ درصد در سال و مصرف آن با رشد ۳.۱ درصد مواجه بوده است. بیشترین میزان تولید برق متعلق به نیروگاه های با مصرف سوخت های فسیلی بوده است. رقم جهانی تولید سرانه برق در سال ۲۰۰۰ نزدیک از ۲.۵ مگاوات ساعت (MWH)‏به ازای هر نفر، به ۳.۳ مگاوات در سال ۲۰۱۵ رسیده است. شاخص دسترسی به برق در سطح کل جهان در سال ۲۰۱۵ را ۸۷.۱ درصد است. میزان برق مصرفی به ازای هر نفر در کل جهان در سال ۲۰۰۰ حدود ۲.۳ مگاوات ساعت بوده است که به ۳.۱ مگاوات ساعت در سال ۲۰۱۵ رسیده است.

مطابق گزارش آمار صنعت برق ایران تا پایان سال ۹۶ درمجموع تعداد ۸۸۶ نیروگاه حرارتی و ۴۰۹ نیروگاه تجدید پذیر در کشور مشغول به فعالیت بوده اند. نیروگاه های حرارتی به عنوان نیروگاه های اصلی کشور، بیشترین میزان تولید برق را در کشور داشته اند. در سال ۹۶ معادل (۲.۶ درصد) برق توسط ایران صادرشده است. در سال ۲۰۱۵ چین بیشترین میزان تولید برق در جهان را داشته است که این آمار برای ایران ۱.۲ درصد بوده و در رتبه پانزدهم قرارگرفته است. مجموع خطوط انتقال نیروی برق کشور در سال ۹۶ برابر با ۵۲٬۲۰۶ کیلومتر و مجموع خطوط فوق توزیع نیز در این سال معادل ۷۱٬۷۹۹ کیلومتر مدار بوده است. در سال ۲۰۱۵ چین بیشترین میزان مصرف برق در جهان (۲۵ درصد از مصرف کل جهان) و ایران ۱.۱ درصد از مصرف برق جهان را به خود اختصاص داده و در رتبه هجدهم قرارگرفته است.

شرکت مادر تخصصی مدیریت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایران (توانیر)

موضوع فعالیت این شرکت عبارت است از: «مدیریت سهام و سرمایه های شرکت در صنعت برق، انجام هرگونه فعالیت در راستای تأمین برق مطمئن و اقتصادی برای کلیه مصارف و انجام کلیه معاملات مربوط به برق که برای تحقق اهداف شرکت لازم است».

 شرکت های زیرمجموعه شرکت توانیر عبارت از «شرکت های برق منطقه ای شرکت های توزیع نیروی برق» و «شرکت مدیریت شبکه برق ایران» هستند. شرکت های برق منطقه ای «وظیفه انتقال برق تولیدی از نیروگاه ها به مراکز مصرف»، «شرکت های توزیع وظیفه ی پخش برق در یک محدوده ی جغرافیای خاص»، «ایجاد، نگهداری و بهره برداری»، «حفظ قابلیت اطمینان شبکه های توزیع»، «پاسخگویی در برابر خاموشی های شبکه توزیع و حفظ کیفیت توان» و شرکت مدیریت برق ایران مسئولیت «مدیر بازار برق»، «مرکز راهبردی و هدایت و کنترل برق» را بر عهده دارند.

محاسبات سنجش بهره وری شرکت های توزیع نیروی برق

در این بخش نحوه محاسبه شاخص های بهره وری بنگاه بیان می شود:

ستانده، نهاده و ارزش افزوده

 گام اول برای محاسبه شاخص های بهره وری هر بنگاه، استخراج ستانده، نهاده ها و ارزش افزوده آن بنگاه است. ستانده اصلی شرکت های توزیع نیروی برق، فروش برق است همچنین شرکت های توزیع از محل ارائه برخی خدمات، اجاره و سایر درآمدهای عملیاتی نیز درآمد کسب می کنند که آن ها را ستانده ثانویه می نامند. مجموع ارزش ستانده اصلی و ارزش ستانده ثانویه به عنوان ارزش ستانده ناخالص کل در نظر گرفته می شود. در دوره ۱۳۹۰-۱۳۹۶ به طور متوسط شرکت های توزیع نیروی برق تهران بزرگ با سهمی معادل ۱۷.۷۸ درصد در رتبه  اول قرار دارد. کمترین سهم نیز متعلق به استان ایلام با ۰.۴۹ درصد بوده است. مجموع ارزش ستانده ناخالص حقیقی ۳۹ شرکت توزیع نیروی برق در طی سال های ۹۰ و ۹۶ برابر با رشد ۵.۸ درصد است.

برای تولید ستانده، شرکت های توزیع نیروی برق از نهاده های تولید استفاده می کنند که عبارت اند از مصارف واسطه، نیروی کار و موجودی سرمایه. در طی دوره ۹۶-۹۰، شرکت توزیع نیروی برق تهران بزرگ با ۹.۹۵ درصد بیشترین سهم و استان خراسان شمالی با ۰.۶۲ درصد کمترین سهم رادارند و طی این دوره مصرف واسطه حقیقی مجموع شرکت های توزیع نیروی برق رشد ۵.۲ درصد داشته اند. در این دوره شرکت توزیع نیروی برق تهران بزرگ به طور متوسط ۱۳.۱۳ درصد از مجموع ساعت کارکرد شرکت ها و ۱۱.۲۲ درصد سرمایه شرکت ها را به خود اختصاص داده و در جایگاه نخست قرارگرفته است.

شاخص های کارایی و بهره وری به روش عدد شاخص

 شاخص های بهره وری شرکت های توزیع نیروی برق را می توان به شاخص های کارایی (ستانده تعدیل نشده در صورت) و بهره وری تعدیل شده در صورت تقسیم کرد. هر یک از این شاخص ها به شاخص های تک عاملی کار، واسطه و سرمایه و همچنین، شاخص های چندعاملی کار- واسطه و کار-سرمایه-واسطه تفکیک می شوند.

نتایج حاصل از سنجش شاخص های کارایی و بهره وری به روش عدد شاخص شرکت های توزیع نیروی برق در جداول زیر آورده شده اند:

شاخص های کارایی و بهره وری به روش مرزی

 به منظور برآورد شاخص های بهره وری درروش مرزی، ابتدا با توجه به بهترین تجربیات کارایی های یک بنگاه به عنوان فاصله این بنگاه با مرز، محاسبه شده و سپس، با استفاده از توابع فاصله تخمینی و بر اساس شاخص مالکوئیست، تغییرات بهره وری بنگاه موردبررسی اندازه گیری می شود.

نتایج مربوط به مجموع شرکت های توزیع نیروی برق در دوره موردبررسی حاکی از آن است که کارایی تکنولوژی به طور متوسط ۱۴ درصد رشد (افزایش) و کارایی فنی ۶- درصد رشد (کاهش) داشته است. شرکت توزیع نیروی برق استان اصفهان ازنظر متوسط تغییرات کارایی تکنولوژی در درجه اول قرار دارد و شرکت توزیع نیروی برق استان ایلام نیز به طور متوسط کمترین بهبود در تکنولوژی را دارد. تعداد ۸ شرکت عدم تغییر در کارایی مدیریتی و ۳۱ شرکت کاهش در کارایی مدیریتی را تجربه کرده اند. ازنظر کارایی مقیاس متوسط تغییرات ۶ شرکت برابر با ۱ و بهینه است. ازنظر متوسط تغییرات شاخص بهره وری کل عوامل تولید مالکوئیست شرکت های توزیع نیروی برق استان کهگیلویه و بویراحمد در رده اول و. شرکت توزیع نیروی برق اهواز نیز جایگاه ۳۹ ام را به خود اختصاص داده است.

پیشنهاداتی به منظور بهبود انجام محاسبات در شرکت ها

به منظور افزایش دقت و همچنین صرفه جویی در زمان، هزینه و نیروی انسانی موردنیاز برای انجام محاسبات توسط خود شرکت ها در سال های آتی پیشنهادات زیر ارائه می شود:

• به کارگیری یک سیستم یکپارچه در تمامی شرکت های توزیع نیروی برق به تفصیلی ترین شکل ممکن در خصوص تعداد کارکنان، نفر- ساعت کارکرد واقعی کارکنان و جبران خدمات دریافتی کارکنان؛
• افزایش تفصیل گزارش ها تا حد ممکن؛
• نگه داری اصل نسخه الکترونیک علاوه بر نسخه فیزیکی؛
• جمع آوری اطلاعات نماگرهای دستاورد با بالاترین سطح دقت.

جمع بندی

اگرچه برق به عنوان یک کالا، مشابه سایر کالاها است، اما برخی ویژگی های خاص خود مانند دوره ای بودن و در نوسان بودن را دارد. مطابق گزارش آمار صنعت برق ایران تا پایان سال ۹۶ درمجموع تعداد ۸۸۶ نیروگاه حرارتی و ۴۰۹ نیروگاه تجدید پذیر در کشور مشغول به فعالیت بوده اند. نیروگاه های حرارتی به عنوان نیروگاه های اصلی کشور، بیشترین میزان تولید برق را در کشور داشته اند. در سال ۹۶ معادل (۲.۶ درصد) برق توسط ایران صادرشده است. در پژوهش حاضر واحدهای زیرمجموعه شرکت توانیر ازجمله شرکت های برق منطقه ای و شرکت های توزیع نیروی برق به صورت جداگانه موردبررسی قرارگرفته و از طرفی مشابه بودن فعالیت هر گروه از این شرکت ها امکان مقایسه آن ها با یکدیگر را فراهم می کند.

این مطالعه در موسسه پژوهشی اقتصاد مالی بهین توسط ابوالفضل خاوری نژاد و به سفارش شرکت مادر تخصصی مدیریت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایران (توانیر) در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.