بررسی آلودگی اطلاعاتی در بحران کرونا در ایران
بررسی آلودگی اطلاعاتی در بحران کرونا در ایران و ارائه توصیه های سیاستی مربوطه
شبکه های اجتماعی در ایام همه گیری کرونا در جهان، حضور بسیار مؤثری داشته اند. اما با این وجود، خود موجب به بار آمدن مشکلات بسیاری نیز شده اند. از جمله این مشکلات می توان به انتشار اخبار جعلی و اطلاعات نادرست یا گمراه کننده اشاره کرد. انتشار این دست اطلاعات که آلودگی اطلاعاتی گفته می شود، اثرات مخربی بر جامعه خواهد داشت. منشأهای افزایش آلودگی اطلاعاتی را که در ایران وجود دارند می توان برخی از مصاحبه های ریاست جمهوری، صدا و سیما، برخی از روحانی ها و سلبریتی ها دانست. شرایط حاکم بر جامعه که ناشی از قرنطینه و بیماری است، ایجاب می کند که سیاست های مقتضی در مورد رسانه ها اتخاذ گردد.
ضرورت و اهداف پژوهش
یکی از تفاوت های بنیادین همه گیری کرونا، حضور و گسترش شبکه های اجتماعی در سراسر دنیاست. در گذشته اصلی ترین مشکل در بحران‌های فراگیر، نبود اطلاعات بود، اما امروزه مسئله اصلی، حجم عظیم اطلاعاتی است که بحث آنها مشخص نیست. بررسی آلودگی اطلاعاتی در بحران کرونا در ایران و ارائه راهبردهای سیاستی برای کنترل و برخورد با آن، هدف این پژوهش است.
آلودگی اطلاعاتی در بحران کرونا در ایران
آلودگی اطلاعاتی در ایران را می‌توان در منشأهای زیر دانست که نشان می دهد که آلودگی اطلاعاتی بحران کرونا در ایران ماهیتی چندوجهی و پیچیده دارد:
- اطلاعات غلطی که توسط رئیس جمهور در مصاحبه ها و سخنرانی ها منتشر شده است.
- اطلاعات گمراه‌کننده ای که توسط صدا و سیما منتشر شده است.
- یک لایه دینی-اعتقادی در بحران کرونا، مانند نظرات و دخالت های برخی از روحانی ها نیز وجود دارد.
- فعالیت برخی از سلبریتی ها در فضای مجازی، در مواردی به انتشار اطلاعات غلط یا گمراه کننده کمک کرده است.
توصیه های سیاستی
با توجه به اینکه کرونا ساختار زندگی اجتماعی و فردی انسان را مختل کرده، باید از رسانه و فضای مجازی به عنوان بستری برای به حداقل رساندن آسیب ها و بدست آوردن فرصت های جدید برای انسان ها استفاده کرد. پس این استراتژی باید محور اصلی سیاست ها باشد. در این خصوص، ابتدا سیاست های کلی تدوین شده و سپس برای تحقق آنها، راهبردهای مقتضی ارائه می شود.
سیاست های کلی
۱- بازسازی و بازطراحی نقش های مختلف یک فرد در فضای مجازی بر مبنای جهان واقعی: باید توجه داشت این بازطراحی نقش ها به نحوی نباشد که به طور دائم جایگزین نقش های واقعی افراد در دنیای واقعی شود.
۲- جلوگیری از ایجاد حس بی معنایی و پوچی و بحران هویت در افراد و توجه به روابط درونی فرد با خود و جهان: شرایط قرنطینه و تنهایی انسان ها می‌تواند باعث بروز مشکلات درونی در افراد گردد.
۳- مقابله با حذف بخشی از واقعیات در رسانه ها و فضای مجازی، و احیا و حفظ امکان کنشگری جمعی و انفرادی مجازی: شرایط بحرانی کرونا عملا منجر شده تا تمامی نظرها معطوف به خبرهای مرتبط با کرونا باشد. این تمرکز اذهان، می تواند نتایجی همچون رخ دادن اتفاقات بزرگ سیاسی و اقتصادی در خفا و غفلت مردم، و دور شدن مردم از مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی به همراه داشته باشد. به همین دلیل باید ظرفیت های کنشگری جمعی و انفرادی و فرهنگ آن نیز، حفظ و تقویت شود.
۴- ایجاد بسترهای رشد افراد و جامعه: دوران کرونا و شرایط خاص آن می تواند منجر به عقب گردهای فرهنگی-اجتماعی مختلفی شود.
۵- کمک به مبارزه با کرونا
۶- افزایش عمومی سطح سواد رسانه ای، خصوصا در برابر آلودگی های رسانه ای: این سیاست به عنوان سیاست مکمل سایر سیاست ها عمل می کند که نوع حضور درست و آسیب ندیدن در فضای مجازی را به افراد آموزش می دهد.
راهبردها و اقدامات
باید توجه داشت که عمده این اقدامات نیاز به گفتمان سازی و جریان سازی دارند. برای این کار، دو ابزار محوری وجود دارد که عملا دو مرجع مهم اجتماعی هستند: اولی رسانه های مرجع (شامل صدا و سیما، رسانه هایی همچون کانال ها و سایت های پرمخاطب و…)، و دومی افراد مرجع (مانند سلبریتی ها، مفاخر، افراد مشهور، صاحب نفوذ اجتماعی و مردمی، و…). همچنین، برای موفقیت این سیاست ها، حفظ شفافیت و صداقت رسانه و ایجاد فضاهای تعاملی غیرمصنوعی در فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرد. در ادامه، اقدامات و راهبردهای مدنظر در چهار بخش ارائه می شوند:
رسانه و روابط فرد:
- برای پاسخگویی به بحران های اضطراب و ناامیدی، باید محتواهای مناسب دینی، حکمی، ادبی و روانشناسی تولید و در قالب های مختلف منتشر شود. همچنین برای تفریحات فرد و آثار دورنی آن، می‌توان به کمپین های مطالعه و فکر، کمپین های یادگیری در دوران قرنطینه و اموری از این دست توجه داشت.
- روابط فرد با خانواده و اقوام، دوستان و نهادها و جامعه هایی که فرد در آنها عضو است، در دوران شیوع کرونا دچار اختلال شده اند. توصیه می شود که از طریق آموزش راه های مختلف بازسازی روابط، به مردم کمک کرد.
رسانه و جامعه:
- برخی از اجتماعات تقریبا جایگزین ندارند، مانند جشن ها، مراسمات عزا، مراسمات عبادی و اموری از این دست. ترویج الگوهای مجازی مناسب از طریق جریان سازی و آموزش می تواند تا حدی نبود این اجتماعات را جبران کند.
- کمپین های اجتماعی که معمولا با اهداف انسان دوستانه شکل می گیرند، در قالب های مجازی و تعاملی قابل تکثیر هستند. کمپین های مجازی و اپلیکیشن های مرتبط در کنار ساختارهای مردمی موجود می تواند به رشد این وجه از جامعه کمک کند.
- شکل گیری سامانه‌های آموزشی عمومی، تخصصی، مهارتی و بینشی می تواند به رشد فردی و اجتماعی کمک شایانی کند. اختصاص اینترنت ارزان برای این امور، تبلیغ و ترویج این بخش ها و ارائه گواهی های معتبر آموزشی می تواند مردم را به سمت استفاده از این بسترها سوق دهد. همچنین راه اندازی سامانه های مجازی مشاوره در امور مختلف زندگی نیز می تواند از استهلاک های احتمالی این دوران بکاهد.
- ایجاد سامانه های آنلاین یا تعاملی برای دسترسی به پزشکان متخصص، خدمات دولتی و بازار می تواند راهکار کوتاه‌مدت مناسبی باشد.
رسانه و سیاست:
- رسانه های حاکمیتی باید سیاست تعادل خبری را پیش بگیرند. به این معنا که به اخبار مهم گوناگون به نحو جدی و عیان پرداخته شود و این اخبار در میان اخبار کرونا گم نشوند. اختصاص برنامه های تحلیل و خبری جداگانه به اتفاقات، می تواند راهکاری کوتاه مدت باشد.
- لازم است که فضاهای تعاملی مطالبه گری ایجاد شود تا مانع فراموشی مسائل سیاسی گردد. اگر دستگاه های امنیتی نسبت به کنشگری افراد معمولی جامعه حساسیت نشان دهند، ممکن است ترس عمومی از کنشگری رخ دهد که بر خلاف ایده مردم سالاری دینی و مشارکت مردم در امور کشور و انقلاب اسلامی است.
- رسانه ها باید در راستای یکسان سازی پروتکل های بهداشتی مسئولین و مردم فعال باشند. به این ترتیب می توانند به مردمی نمودن صحنه سیاست کشور کمک کنند.
رسانه و مبارزه با کرونا
- به منظور مبارزه با آلودگی رسانه ای، خصوصاً شایعه پراکنی در رسانه، می توان با افزایش سطح سواد رسانه ای (از طریق برنامه های آموزشی و جذاب در صدا و سیما)، و ایجاد یک مرجع رسانه ای جامع حاکمیتی در موضوع کرونا و ارجاع همه به آن، اقدامات مؤثری انجام داد.
- ایجاد نظارت همگانی و گزارش تخلفات و خطرات از طریق سامانه های تعاملی مردمی انجام شود.
- شکل دهی به تیم رصد شایعات و پاسخگویی به آنها با هدف راستی آزمایی اخبار کرونا صورت گیرد.
- تولید محتواهای آموزشی مختلف و ساده (از ساخت وسایل پیشگیری گرفته تا مهارت های مراقبت از بیمار و …) ذیل ساختارهایی مانند آپارات یا روبیکا امکان پذیر است. این محتواها می تواند نیاز عمومی به کسب اطلاعات از پلتفرم هایی مانند یوتیوب را جبران کند.
جمع بندی
در این پژوهش، با توجه به افزایش آلودگی اطلاعاتی بحران کرونا، منشأ ایجاد این اطلاعات در ایران مورد بررسی قرار گرفت. سپس با توجه به راهبردهای سیاستی کشورهای دیگر، سیاست های کلی برای کنترل و کاهش آثار ناشی از آلودگی اطلاعاتی در ایران پیشنهاداتی ارائه گردید.
این مطالعه توسط اندیشکده راهبردی مهاجر و توسط ابوطالب صفدری در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
