آسیب شناسی مبارزه با قاچاق کالا در کشور

قاچاق کالا در سال های اخیر همواره یکی از معضلات جدی در کشور بوده است و ضررهای فراوانی به بخش های تولیدی و وارداتی کشور وارد کرده است. از طرف دیگر اقتصاد مقاومتی اصولی دارد که ورود این حجم بالای کالای قاچاق به داخل کشور امکان تحقق آن ها را مختل می نماید. از این رو، یکی از موانعی که امروز در کشور بر سر تحقق عملی اقتصاد مقاومتی وجود دارد، قاچاق عمده کالا به کشور است. پایین بودن ریسک قاچاق، مشکلات موجود در واردات قانونی کالا، نداشتن اختیارات لازم و عملکرد ضعیف ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز از جمله عواملی است که قاچاق کالا در کشور را افزایش داده است.

کلیدواژه: قاچاق، اقتصاد، قانون، مبارزه، کالا، واردات، اقتصاد مقاومتی.

ضرورت و اهداف پژوهش

قاچاق کالا به کشور اثرات مخربی را بر بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور وارد می نماید. در کنار اهمیتی که مسئله مبارزه با قاچاق از نظر علمی و کارشناسی برای کشور دارد، مقام معظم رهبری نیز بارها بر لزوم مبارزه جدی با قاچاق کالا تاکید کرده اند. ایشان یکی از اقدامات عملی لازم برای تحقق اقتصاد مقاومتی را «مبارزه جدی با فساد، ویژه خواری و قاچاق در کشور» عنوان کرده اند. قاچاق کالا علاوه بر هزینه هایی که برای مبارزه با آن به کشور تحمیل می کند مضرات فراوان دیگری نظیر خروج ارز از کشور، کاهش خرید محصولات تولید داخلی، کاهش درآمد حاصل از اخذ تعرفه واردات کالا به داخل کشور و… دارد. در نتیجه، با آسیب شناسی و ریشه‎ یابی مسئله قاچاق کالا همراه با ارائه راهکارها و عملی کردن آن ها می توان اثار مخرب آن را کاهش داد.

آمار واقعی قاچاق کالا

طبق ماده ۱۶ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، مرجع تخصصی تهیه و ارائه برآوردها و اطلاعات و آمار در امر قاچاق کالا و ارز است. محصولات قاچاق به طور کلی به دو دسته محصولاتی که امکان واردات آنها از مبادی رسمی وجود دارد، و محصولاتی که امکان واردات آنها از مبادی رسمی فراهم نیست، قابل تقسیم هستند.

طبق آمار رسمی منتشر شده از سوی ستاد مبارزه با قاچاق کالا، میزان قاچاق کالا به کشور در سال ۱۳۹۴، ۴/۱۷ میلیارد دلار بوده است که شامل محصولات کشاورزی و غذایی، دارو، محصولات آرایشی و بهداشتی (جمعا ۴/۳ میلیارد دلار)، پوشاک و نساجی (جمعا ۳/۲ میلیارد دلار)، گوشی تلفن همراه (۲/۱ میلیارد دلار)، سیگار(۵/۰ میلیارد دلار) و… بوده است.

آسیب شناسی و بررسی نهادی فرآیند مبارزه با قاچاق کالا

مشکلات ریشه ای قاچاق کالا

یکی از مسائلی که در مبارزه با قاچاق کالا باید به آن توجه شود، علل و ریشه های بنیادین قاچاق است. درصورتی که فقط عملیات کشف محموله های قاچاق کالا را افزایش دهیم، نه منابع مالی و نیروی کار لازم برای ریشه کن کردن قاچاق در کشور برای این کار کافی خواهد بود، و نه این روش در بلندمدت می تواند مسئله قاچاق کالا را از بین ببرد. ریشه های اصلی قاچاق کالا که پیش از هر اقدام عملی، در مبارزه با قاچاق کالا باید به آن ها توجه شود:

• پایین بودن ریسک قاچاق
• بالا بودن آورده اقتصادی حاصل از فعالیت قاچاق
• نقش پررنگ افراد در مسئولیت نظارت
• مشکلات موجود در واردات قانونی کالا

روش های قاچاقچیان برای ورود غیرقانونی کالا

روش هایی که قاچاقچیان برای ورود غیرقانونی محصولات خود به داخل کشور استفاده می کنند، روش های متنوعی است. بخشی از این روش ها که مشخص شده است عبارتند از:

• ورود کالا از مبادی غیررسمی با استفاده از روش های غیرمتعارف
• اظهار اطلاعات نادرست در زمان عبور کالا از گمرک
• کم اظهاری میزان واردات محصولات
• استفاده از ظرفیت های قانونی مناطق آزاد تجاری

ارزیابی عملکرد ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز

عدم تبلیغات گسترده و فرهنگ سازی علیه قاچاق، در امان ماندن قاچاقچیان از برخورد قاطع قانون، صرفه اقتصادی بسیار بالای قاچاق، از دیگر عواملی هستند که باعث افزایش قاچاق شده اند. ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز علی رغم وظیفه کلیدی و حساسی که دارد، به دلیل نداشتن اختیارات لازم ساختاری در برابر دیگر دستگاه ها و همچنین نداشتن عزم جدی در به نتیجه رساندن اهدافش، نتوانسته در مبارزه با قاچاق کالا و ارز موفق عمل نماید. بنابراین ضرورت دارد این نهاد متولی مبارزه با قاچاق اختیارات لازم را در این زمینه داشته باشد و توان کارشناسی مورد نیاز برای مقابله با این پدیده را در خود تقویت نماید. «بررسی قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز» و «بررسی وظایف نهادهای مرتبط با قاچاق کالا» از جمله فرایندهایی است که در آسیب شناسی مبارزه با قاچاق می توانند موثر باشند.

راهکارهای مبارزه با قاچاق کالا

راهکارهای مبارزه با قاچاق کالا را از منظر «مقطع» به چند دسته تقسیم می شوند؛ پیش از ورود به کشور، در زمان ترخیص کالا، حمل و نقل، انبارداری، عمده فروشی و خرده فروشی. با ایجاد سامانه های جامع مالی، شناسه دار کردن فعالیت کامیون ها و انبارها، نظارت و… می توان فرایند قاچاق را به حداقل رساند. برای تحقق عینی کاهش میزان قاچاق کالا به کشور لازم است راهکارهای مبارزه با قاچاق کالا، اولا در تمامی مقاطع از مرز گرفته تا خرده فروشی، عرصه را بر قاچاق کالا تنگ نمایند و دوما تا جای ممکن سود قاچاقچیان را کاهش داده و ریسک فعالیت آن ها را افزایش دهند.

نقش تسهیل واردات قانونی کالا در مبارزه با قاچاق کالا

تسهیل شرایط برای واردکنندگان قانونی و کاهش ریسک های مرتبط با آن، مهمترین عوامل کاهش ورود غیرقانونی کالا به کشور است. در شرایطی که میزان تعرفه کالاها در واردات بسیار کم باشد و همچنین فرآیند واردات در کمترین زمان انجام شود، دیگر برای قاچاقچی مقرون به صرفه نخواهد بود که کالای قاچاق را از مسیرهای غیرقانونی وارد بازار نماید. بر این اساس، تسهیل فرآیند واردات کالا و کاهش هزینه های زائدی که بر واردکنندگان قانونی تحمیل می شود، در کنار تعرفه گذاری منطقی و متناسب با تولید داخلی کالاهای وارداتی، امری بسیار لازم و ضروری است.

 جایگاه ساماندهی به مبادلات ارزی در مبارزه هدفمند با قاچاق کالا

استفاده هدفمند از سامانه های مالی و بانکی به منظور بررسی و نظارت بر منشا پولی و ارزی قاچاق و چرخه مالی آن یکی از اقدامات اساسی مبارزه با قاچاق کالاست که می تواند نقشی مؤثر در کاهش میزان قاچاق به کشور داشته باشد. چراکه اولا تاثیری بسزا در پیشگیری از وقوع این فعالیت مجرمانه و هدر رفت منابع مالی کشور دارد، و دوما می تواند مسئولین مبارزه با قاچاق کالا را به سمت سرشاخه های اصلی قاچاق کالا رهنمون سازد.

«اجرایی شدن سامانه جامع گمرکی»، «رهگیری کالاهای وارداتی در تمامی مراحل»، «مقابله با عرضه کالای قاچاق در فروشگاههای مجازی»، «رفع گریزگاه های قانونی ورود کالای قاچاق»، «ساماندهی مبادلات مرزی در سایه دیپلماسی تجاری» و… از جمله راهکارهای دیگر مبارزه با قاچاق کالا هستند.

نقش عموم مردم در مبارزه با قاچاق کالا

همراهی مردم و مشارکت آن ها در مبارزه با قاچاق کالا، ریشه کن کردن این معضل اقتصاد کشور را آسان تر می کند. چنانچه فرهنگ مردم به گونه ای تغییر کند که تمایلشان به خرید کالای قاچاق کاهش یابد، مسئولین نیز در مبارزه با قاچاق کالا راحت تر خواهند بود. در کنار روشنگری درخصوص مضرات قاچاق کالا به کشور لازم است پاداشی در خصوص کشف محموله های قاچاق تعیین شود، تا انگیزه ملموس تری در مبارزه با قاچاق کالا وجود داشته باشد. این سیاست می تواند به سرعت مشارکت مردم را نه تنها در نخریدن کالای قاچاق، بلکه در همکاری برای کشف آنها نیز جلب نماید.

جمع بندی

با توجه به آثار مخرب قاچاق کالا در بخش های اقصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، آسیب شناسی مبارزه با قاچاق کشور اهمیت ویژه ای دارد. در قسمت آسیب شناسی، به مشکلات ریشه ای و روش های قاچاقچیان برای ورود غیرقانونی کالا و موارد دیگر پرداخته شد. راهکارهایی نظیر تسهیل واردات قانونی کالا در مبارزه با قاچاق کالا، اجرایی شدن سامانه جامع گمرکی، رهگیری کالاهای وارداتی در تمامی مراحل و… در کاهش قاچاق کالا موثر هستند. همچنین مردم نیز در مبارزه با قاچاق کالا نقشی کلیدی دارند بنابراین با فرهنگ سازی می توان مبارزه با قاچاق در کشور را تسهیل کرد.

این مطالعه در اندیشکده اقتصاد مقاومتی توسط میرهادی رهگشای در سال ۱۳۹۶ انجام شده  است.