ویروس کرونا و سناریوهایی برای آینده دنیا

با توجه به گستردگی شیوع ویروس کووید-۱۹ در ایران، نمی ‌توان از اثرات اقتصادی آن بر کشور چشم ‌پوشی کرد. این بیماری با تغییر روند عرضه و تقاضا، در چرخۀ اقتصاد اختلال ایجاد کرده است. همچنین با افزایش نیاز بخش بهداشت و سلامت به منابع مالی، انحراف در سیاست‌ گذاری ‌ها را منجر شده است. در نتیجه، این بیماری بستر شکل‌ گیری بحران اقتصادی جدی در جهان را فراهم کرده است. عمق رکود اقتصادی ناشی از این بیماری بسته به وضعیت اقتصادی کشورها، متفاوت است و از مدت زمان شیوع این بیماری تبعیت می‌ کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

از هنگام شیوع کرونا ویروس جدید در دنیا، پیش‌بینی ‌ها و سناریوهای متعددی درباره تأثیر این ویروس بر اقتصاد جهانی ارائه شده است. همه این سناریوپردازی ‌ها به دنبال برآورد حداقل و حداکثر پیامدهای کووید-۱۹ و ترسیم راه ‌های مقابله با پیامدهای محتمل در هر سناریو هستند. هدف از این کار، افزایش دامنه انعطاف تصمیم ‌گیرندگان و مجریان تصمیم ‌ها در مقابله با پیامدهای این ویروس است. در این گزارش، با مروری بر سناریوهای مختلف پیرامون شیوع کووید-۱۹ و تبعات آن بر اقتصاد جهانی، سناریوها و الگوهای بهبود در ایران ارائه می ‌شود.

جنبه ‌های رکود ناشی از ویروس کووید-۱۹

کووید-۱۹ احتمالا بزرگترین و اصلی‌ ترین بحران پیشروی دنیاست و به علت شیوع در کشورهای مختلف، نظم بازارها را از جنبه ‌های مختلف مورد تهدید قرار می‌ دهد. رکود ناشی از شیوع کووید-۱۹ از سه جنبه حائز اهمیت است:

• برهم ‌زدن توازن در بخش حقیقی اقتصاد: کاهش مخارج سرمایه ‌ای به طور طبیعی منجر به اختلال در چرخه اقتصادی و از بین رفتن فرصت‌ های رشد بازار در بخش حقیقی اقتصاد می ‌شود. روند فعلی گسترش کووید-۱۹ نشان می ‌دهد که این ویروس می ‌تواند تبدیل به یکی از قدرتمندترین نیروهای محرک تغییر در عرضه و تقاضا و در نتیجه، رکود در بخش حقیقی اقتصاد را ایجاد کند.
• ایجاد انحراف در سیاست‌گذاری ‌ها: تزریق پول به اقتصاد معمولا ساده ‌ترین راه برای انحراف سیاست ‌گذاری ‌هاست و کووید-۱۹ هم چنین انحرافی را پدید آورده است. دولت‌ ها در کشورهای مختلف به منظور مقابله با پیامدهای اقتصادی کووید-۱۹ اقدام به طراحی و اجرای بسته ‌های مالی مختلفی کرده ‌اند. این اقدامات به دلیل ایجاد انحراف در روند سیاست‌ گذاری‌ ها، در بلندمدت به پیامدهای جدی اقتصادی از جمله رکود می ‌انجامند.
• پدیدآوردن بحران ‌های مالی: نامتوازن ‌شدن بدهی ‌ها، افزایش مطالبات معوق، انحراف در هزینه ‌کرد منابع مالی و فساد مالی یا سواستفاده ‌هایی که در چنین مواقعی رخ می‌ دهند، بستر شکل ‌گیری یک بحران مالی جدید در اقتصاد جهانی را تسریع خواهند کرد.

سناریوپردازی کووید-۱۹ در اقتصاد

با توجه به درهم ‌تنیدگی اقتصاد چین و دیگر نقاط دنیا، همه سناریوپردازی ‌ها با تمرکز بر تاثیر چین بر اقتصاد دنیا صورت می ‌پذیرند. شرکت مشاوره مدیریت مک ‌کنزی، ابعاد تاثیرگذاری این تهدید زیستی بر اقتصاد جهانی را در یک سناریو پردازی سه ‌گانه ترسیم کرده است. آنچه در هر سه سناریو مشترک است، تایید رکود اقتصادی در سطح جهان است. تفاوت میان سناریوها عمدتا به بازه زمانی تداوم رکود و موج‌ های آن باز می ‌گردد.

در سناریوی خوش ‌بینانه، کووید-۱۹ یک اپیدمی فصلی خواهد بود و در انتهای نیمه نخست سال ۲۰۲۰ در سراسر دنیا تحت کنترل قرار می ‌گیرد. به این ترتیب، چین می ‌تواند از پیامدهای نامطلوب اقتصادی رهایی پیدا کند و بهبود شرایط چین، مانع از ایجاد رکود فراگیر اقتصادی خواهد شد.

در سناریوی بدبینانه، کلید اصلی در انتقال بیماری از مناطق فعلی به مناطق جدیدی از جمله هند و افریقا است که کووید-۱۹ را تبدیل به یک تهدید زیستی فرامرزی می‌ کند. به علاوه، با گسترش بیماری، دولت ‌ها مجبور به تخصیص منابع بیشتر به بخش بهداشت و درمان شده و سرمایه‌گذاری ‌های عمرانی و سیاست ‌های تحریک تقاضا به تعویق می‌ افتند. نتیجه این تعویق، تشدید رکود اقتصادی و کاهش قدرت خرید عموم جامعه است که در یک چرخه فرورونده به تعمیق بحران اقتصادی می ‌انجامد.

در سناریوی میانه، جهان در سال ۲۰۲۰ با پیامدهای اقتصادی حاصل از کووید-۱۹ درگیر خواهد بود و صنایع مختلف به تبع میزان تاثیرپذیری از بیماری دچار رکود می ‌شوند.

سناریوهای بهبود در برابر سناریوهای بحران

به موازات فهم سناریوهای بحران، لازم است سناریوهای محتمل و تاثیرگذار برای بهبود شرایط، شناسایی و مستند شوند. در این راستا، محققان اقتصادی با استفاده از داده ‌های موجود از شدت میزان گسترش بیماری کووید-۱۹ و مدل ‌سازی مسیر بهبود آن، سه سناریو  Vشکل، U شکل و L شکل را برای بهبود وضعیت متصورند:

• مدل V شکل: این منحنی برای اقتصادهایی صادق است که از نرخ رشد بالایی برخوردار باشند و شدت تقاضا بتواند به تبعات منفی بحران پاسخ دهد؛ وضعیت را به حالت نرمال بازگرداند و آنچه از دست رفته است را بازگرداند.
• مدل U شکل: در این سناریو خسارات ناشی از بحران جبران نمی ‌شوند و آثار ناشی از بحران به شکل بدهی یا زیان انباشته به دوره‌ های بعدی منتقل می ‌شوند تا نرخ رشد بالاتری بتواند این خسارات را جبران کند.
• مدل L شکل: در چنین شرایطی، رشد به اندازه ‌ای نیست که تولید ناخالص را به سطح قبلی بازگرداند و خسارات ناشی از بحران نیز جبران نخواهند شد.

سناریوهای محتمل برای ایران

با توجه به شیوع گسترده ویروس کووید-۱۹ در ایران، نمی ‌توان پیامدهای اقتصادی این بیماری را در کشور نادیده گرفت. در این خصوص باید چند نکته را در نظر داشت: کشور چین سهم بالایی در تجارت خارجی ایران دارد؛ وضعیت اقتصاد ایران به دلیل تحریم ‌ها و مشکلات داخلی نامساعد است؛ به دلیل بالا بودن سطح درگیری بیماری در کشور، نمی‌توان برآورد دقیقی از صنایع درگیر با این بیماری داشت؛ شکنندگی بودجه ۹۹ و منابع محدود کشور سبب می ‌شود که تخصیص منابع به بخش بهداشت و درمان، به بهای تعمیق رکود اقتصادی و افت سطح تولید ناخالص داخلی انجام شود. بر اساس این پیش‌فرض ‌ها، پیامدهای اقتصادی حاصل از شیوع کووید-۱۹ برای اقتصاد ایران بسیار قابل توجه خواهند بود و الگوی بهبود را به سوی مدل L شکل سوق می ‌دهد.

با این حال، با درنظرگرفتن دو حالت شامل تداوم گسترش ویروس کووید-۱۹ یا کنترل شیوع آن، می ‌توان دو سناریو را برای سال آینده متصور شد:

• سناریو ۱، کنترل شیوع کووید-۱۹: در این سناریو، مدت زمان درگیری نظام بهداشت و درمان با این تهدید زیستی و به تبع آن، لزوم هزینه ‌کرد منابع مالی اضطراری در این بخش کاهش می ‌یابد. اما با توجه به سایر متغیرهای تأثیر گذار بر اقتصاد کشور (تحریم ‌ها، سیستم بانکی، چالش‌ های داخلی و منطقه ‌ای(، تقاضا نمی ‌تواند نیروی محرکه ‌ای برای جبران خسارت وارده به شمار اید و ظرفیت عرضه جوابگوی جبران خسارت ‌ها نخواهد بود، در نتیجه الگوی بهبود تحت این سناریو مشابه با الگوی U شکل خواهد بود.
• سناریو ۲، تداوم گسترش ویروس کووید-۱۹: در این سناریو، روند شیوع این ویروس و تعداد مبتلایان صعودی است. جبران خسارات اقتصادی ویروس تحت این سناریو ناممکن خواهد بود و به دلیل تخریب زیرساخت ‌های طرف عرضه، دستیابی به سطح تولید قبل از شیوع ویروس نیز دور از دسترس خواهد شد و الگوی بهبود به شکل الگوی V میل می ‌کند.

جمع ‌بندی

سناریوهای مختلفی برای بیان تأثیرگذاری بحران ناشی از ویروس کووید-۱۹ در جهان ارائه شده‌ اند. در تمام سناریوها، رکود اقتصادی در سطح جهان تایید می ‌شود. بسته به میزان عمق رکود اقتصادی و متغیرهای تقاضا و عرضه در هر کشور، سه سناریو بهبود شامل سناریو V شکل، U شکل و L شکل وجود دارد. در این پژوهش، با توجه به وضعیت اقتصادی ایران، دو سناریو با درنظرگرفتن دو حالت تداوم گسترش ویروس کووید-۱۹ یا کنترل شیوع آن، ارائه گردید.

این مطالعه در مرکز پژوهشی آرا و توسط عطاءالله هرندی در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.