موضوعات کلیدی برنامه هفتم توسعه از منظر سند ملی آمایش سرزمین

یکی از اهداف برنامه های توسعه، پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و فراهم کردن شرایط شایسته برای زیست مردم در سرزمین است. در طی اجرای برنامه های توسعه، به دلیل محدودیت منابع برای تحقق اهداف تعریف شده عمدتا اقتصادی، فشاری بیش از توان محیطی و اکولوژیکی بر سرزمین وارد شده است. پس از پنج دهه تلاش برای قرار دادن توسعه کشور بر ریل و مسیر صحیح آمایش سرزمین، اسناد ملی و استانی آمایش سرزمین در اسفند ۱۳۹۹ به تصویب شورای عالی آمایش سرزمین رسیده است. سازمان برنامه و بودجه مکلف است مفاد این سند را در تدوین برنامه های توسعه منطقه ای، برنامه های توسعه پنج ساله اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین تنظیم بودجه های سالانه لحاظ نماید، به گونه ای که سازمان فضایی مطلوب افق ۱۴۲۴ محقق شود.

 ضرورت و اهداف پژوهش

به منظور دستیابی به چشم انداز و اهداف برنامه های توسعه و تحقق انسجام فضایی سرزمین ضروری است یکپارچگی و سلسله مراتب برنامه ها و اسناد رعایت شده و از ناهماهنگی یا تداخل برنامه ها با یکدیگر خودداری شود. این انسجام و یکپارچگی باید در تمام اجزای نظام برنامه ریزی نهادینه شود و زمینه های تحقق پذیری برنامه را افزایش داده و از اتلاف منابع جلوگیری کند. از این رو سند ملی آمایش سرزمین به عنوان برنامه بلندمدت و فرادست توسعه فضایی در ساختار نظام برنامه ریزی کشور که بیانگر راهبردها، سیاست ها و تصویر توسعه فضایی مطلوب سرزمین در افق ۱۴۲۴ است باید در تدوین برنامه های میان مدت توسعه کشور به گونه ای ملاک عمل قرار گیرد که برنامه ها و احکام موضوعات کلیدی برنامه هفتم توسعه مبتنی بر آن تهیه شود. از این رو در پژوهش حاضر، از بین ۱۲ موضوع کلیدی که توسط دبیرخانه ستاد تدوین برنامه هفتم توسعه در دستورالعمل تدوین برنامه عملیاتی شناسایی و اولویت بندی شده، ۷  موضوع شامل انرژی، زنجیره ارزش صنایع با تاکید بر صنایع معدنی و پتروشیمی، مسکن، اقتصاد دریامحور، قطب های منطقه ای تولید و تجارت و ترانزیتی، امنیت غذایی و حکمرانی یکپارچه منابع و مصارف آب که جنبه سرزمینی دارند، انتخاب شده اند، که در این گزارش به صورت خلاصه سه مورد از آن ها مورد بررسی قرار می گیرد.

موضوع کلیدی انرژی

روند تقاضای انرژی اولیه در سه دهه آینده حکایت از آن دارد که بخش انرژی در ایران با چالش های مهم مواجه است و استمرار روندهای گذشته در آینده هرگز برای حل این چالش ها کارساز نخواهد بود. حل چالش های بزرگ در فراراه توسعه بخش انرژی، مستلزم تدوین راهبردهای نوین با لحاظ تحولات بلندمدت در بخش انرژی جهان و ضرورت های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور است. از این رو اهداف، راهبردها و سیاست های مرتبط با موضوع کلیدی انرژی از منظر سند ملی آمایش سرزمین که باید در تدوین برنامه هفتم مورد استفاده قرار گیرد عبارتند از:

• نقش آفرینی و رقابت پذیری در شبکه جریان های منطقه ای و بین المللی: راهبرد دستیابی به این هدف شامل ایجاد و ارتقاء پیوندها و مناسبات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با کشورهای منطقه و جهان و تنوع بخشی به اقتصاد متناسب با مزیت ها، قابلیت ها و تخصص های سرزمین می باشد که جهت نیل به این هدف باید سیاست هایی از قبیل صدور خدمات فنی- مهندسی به کشورهای جهان با تاکید بر مشارکت بخش خصوصی و تعامل سازنده و فعال با سازمان ها و نهادهای اقتصادی بین المللی اتخاذ شود؛
• حفاظت، احیاء و بهره برداری خردمندانه از منابع طبیعی و محیط زیست: راهبرد دستیابی به این هدف شامل ساماندهی استقرار صنایع کشور و شکل دهی به زنجیره فعالیت های صنعتی و افزایش جمعیت و توسعه فعالیت در مناطق مستعد کم تراکم به ویژه مناطق مرزی، جزایر راهبردی و سواحل جنوبی می باشد، که جهت نیل به این هدف باید سیاست هایی از قبیل استقرار فعالیت های صنعتی و معدنی اولویت دار ملی مبتنی بر تخصص ها و مزیت های منطقه ای و تقویت و فعال سازی ظرفیت های رقابتی سوخت رسانی به کشتی ها در جزیره قشم اتخاذ شود؛
• امنیت بالنده سرزمین در همه وجوه و قدرت بازدارنده: راهبرد دستیابی به این هدف شامل رعایت ملاحظات و الزامات دفاعی و پدافند غیرعامل در استقرار جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین می باشد که جهت نیل به این هدف باید سیاستی از قبیل ارتقا ایمنی تاسیسات و حداقل سازی اثرات ناشی از وقوع حوادث غیرمترقبه و بحرانی در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، برق و هسته ای بر مناطق هم جوار اتخاذ شود.

موضوع کلیدی زنجیره ارزش صنایع با تاکید بر صنایع معدنی و پتروشیمی

در سند ملی آمایش سرزمین به عنوان فرادست ترین سند توسعه فضایی کشور در افق ۱۴۲۴ بر زنجیره ارزش و تامین، به ویژه در توسعه صنایع معدنی و پتروپالایش تاکید ویژه ای شده است. بر این اساس اهداف، راهبردها و سیاست های مرتبط با موضوع کلیدی زنجیره ارزش صنایع با تاکید بر صنایع معدنی و پتروشیمی از منظر سند ملی آمایش سرزمین که باید در تدوین برنامه هفتم مورد استفاده قرار گیرد به شرح زیر می باشد:

• سازمان فضایی شبکه ای، متعادل، منسجم، هم پیوند، تاب آور، انعطاف پذیر و غیرمتمرکز سازگار با تغییر اقلیم: راهبرد دستیابی به این هدف شامل ساماندهی استقرار صنایع کشور و شکل دهی به زنجیره فعالیت های صنعتی می باشد، که جهت نیل به این هدف باید سیاستی از قبیل استقرار فعالیت های صنعتی و معدنی اولویت دار ملی مبتنی بر تخصص ها و مزیت های منطقه ای اتخاذ شود؛
• اقتصاد متنوع، درونزا، برون گرا و ارزش آفرین مبتنی بر سرمایه انسانی، فناوری نوآورانه و تخصص ها و مزیت های منطقه ای: راهبرد دستیابی به این هدف شامل تنوع بخشی به اقتصاد متناسب با مزیت ها، قابلیت ها و تخصص های سرزمین می باشد که جهت نیل به این هدف باید سیاستی از قبیل توسعه محصولات دانش بنیان بر پایه مزیت های رقابتی و قابلیت های دانش و فناوری مناطق با استفاده از ظرفیت شبکه شهرهای همکار اتخاذ شود؛
• امنیت بالنده سرزمین در همه وجوه و قدرت بازدارنده: راهبرد دستیابی به این هدف شامل رعایت ملاحظات و الزامات دفاعی و پدافند غیرعامل در استقرار جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین می باشد که جهت نیل به این هدف باید سیاستی از قبیل ارتقاء ایمنی تاسیسات و حداقل سازی اثرات ناشی از وقوع حوادث غیرمترقبه و بحرانی در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، برق و هسته ای بر مناطق همجوار اتخاذ شود.

 موضوع کلیدی مسکن

در سند ملی آمایش سرزمین به موضوع مسکن و سکونتگاه ها توجه ویژه شده و در چالش های مختلف آن، پیشنهادها و سیاست های متفاوتی اتخاذ شده است. بنابراین ضروری است نگاه و توجه ویژه ای به رهنمودها و الزامات آمایش سرزمین در تدوین برنامه های بخش مسکن برای برنامه هفتم داشت، که به شرح زیر می باشد:

• حفاظت، احیاء و بهره برداری خردمندانه از منابع طبیعی و محیط زیست: راهبرد دستیابی به این هدف شامل سازگاری توسعه با محیط زیست و منابع طبیعی می باشد که جهت نیل به این هدف باید سیاستی از قبیل استقرار فعالیت و جمعیت در قلمروهای مستعد توسعه اتخاذ شود؛
• سازمان فضایی شبکه ای، متعادل، منسجم، هم پیوند، تاب آور، انعطاف پذیر و غیرمتمرکز سازگار با تغییر اقلیم: راهبرد دستیابی به این هدف شامل تمرکززدایی و تغییر الگوی شبکه شهری سرزمین از تک مرکزی به شبکه چندمرکزی و چندسطحی می باشد که جهت نیل به این هدف باید سیاستی از قبیل استقرار خدمات سطح یک در منطقه شهری و عدم تمرکز در کلان شهر اتخاذ شود؛
• عدالت، رفاه و مشارکت اجتماعی، حفظ و تعمیق انسجام ملی، یکپارچگی سرزمین و هویت ایرانی- اسلامی: راهبرد دستیابی به این هدف شامل ارتقاء سرمایه اجتماعی و نظام حکمروایی سرزمینی عدالت محور و مردم گرا می باشد که جهت نیل به این هدف باید سیاستی از قبیل ساماندهی، توانمندسازی و ممانعت از گسترش سکونتگاه های غیررسمی، به ویژه پیرامون کلان شهرها اتخاذ شود.

جمع بندی

رعایت یکپارچگی و سلسله مراتب برنامه ها و اسناد و خودداری از تفرق و تداخل برنامه ها با یکدیگر، به منظور دستیابی به چشم انداز و اهداف برنامه های توسعه و تحقق انسجام فضایی سرزمین ضروری است. این انسجام و یکپارچگی باید در تمام اجزای نظام برنامه ریزی نهادینه شود و زمینه های تحقق پذیری برنامه را افزایش داده و از اتلاف منابع جلوگیری کند. از این رو متن اصلی این پژوهش به بررسی هفت موضوع در دستورالعمل تدوین برنامه عملیاتی شناسایی و اولویت بندی شده در برنامه توسعه پرداخته است که در این گزارش به صورت خلاصه به سه مورد از آن ها اشاره شده است(انرژی، زنجیره ارزش صنایع با تاکید بر صنایع معدنی و پتروشیمی و مسکن). از اهداف اصلی مباحث یاد شده می توان به نقش آفرینی و رقابت پذیری در شبکه جریان های منطقه ای و بین المللی، حفاظت، احیاء و بهره برداری خردمندانه از منابع طبیعی و محیط زیست و امنیت بالنده سرزمین در همه وجوه و قدرت بازدارنده اشاره نمود که هرکدام راهبردها و سیاست های گوناگون مخصوص به خود را نیز دارد.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با همکاری مهرداد کاشف مبارکه، مینا ابوطالبی، محسن ابراهیمی، مصطفی کشتکار، ادریس جهانگیر، ابوالحسن مدرس زاده در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.