بررسی روابط تجاری ایران با اتحادیه اروپا و عوامل موثر بر آن

روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا در دهه اخیر با فراز و نشیب زیادی مواجه بوده است. صادرات نفت خام به این کشورها به شدت از تحریم‌ های تجاری و اقتصادی ایران توسط آمریکا، تاثیر گرفته است به نحوی که در دو سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ به دلیل شروع و تشدید تحریم‌ ها، به صفر نیز رسید. همچنین بالا بودن تعرفه‌ های گمرکی اتحادیه اروپا، مانعی برای صادرات محصولات غیرنفتی است. از طرف دیگر، اتحادیه اروپا در واردات بسیاری از محصولات اساسی کشاورزی و دیگر کالاها، به عنوان یک واسطه عمل می‌کند؛ در صورتی‌که بخش قابل توجهی از کالاهای وارداتی ایران از اتحادیه اروپا را می‌توان از دیگر کشورهای جهان وارد نمود.

ضرورت و اهداف پژوهش

با شروع تحریم­ های اقتصادی و تجاری آمریکا علیه ایران، روابط تجاری ایران با اتحادیه اروپا نیز تحت تاثیر قرار گرفت. با وجود اینکه حدود ۵ درصد از نفت مورد نیاز کشورهای اتحادیه اروپا از طریق ایران تامین می‌شد، اما خط‌ مشی سیاسی اروپا حجم صادرات نفت ایران را تا صفر درصد پایین آورد. در واقع تجارت دوجانبه میان ایران و اتحادیه اروپا علاوه بر اینکه حجم قابل توجهی ندارد، بیش از آنکه به واقعیت‌ های اقتصادی وابسته باشد، شدیدا از روابط سیاسی متاثر بوده است. لذا ضروری است ایران در تجارت با کشور‌های عضو این اتحادیه تجدیدنظر نموده و نظام تجاری خود را بازطراحی نماید. این پژوهش با هدف شناخت کالاهای صادراتی و وارداتی کشور از اتحادیه اروپا، تحلیل و ارزیابی فرصت‌ ها و تهدیدهای تجاری و بررسی عوامل موثر بر روابط تجاری با اتحادیه اروپا و در راستای کمک به طراحی یک ساختار جدید نظام تجاری انجام شده است.

بررسی وضعیت تجارت ایران و اتحادیه اروپا

در این بخش از پژوهش روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا در دو حوزه صادرات و واردات مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بررسی وضعیت صادرات ایران به اروپا

در اختیار داشتن صنایع بزرگ و به تبع آن نیاز شدید به واردات منابع خام از جمله نفت، اتحادیه اروپا را به بزرگترین واردکننده نفت در جهان تبدیل کرده است. روسیه، نروژ و هلند سه کشور نخست در صادرات نفت خام به اتحادیه اروپا هستند. در حالی که ایران با در دست داشتن تنها ۵ درصد از این بازار، یازدهمین صادرکننده نفت به اتحادیه اروپا محسوب می‌شود؛ با این وجود این میزان معادل ۲۳ درصد از صادرات نفت ایران است. اتحادیه اروپا در دو سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ با وجود وابستگی کشورهایی مثل یونان و ایتالیا به واردات نفت از ایران، به دلیل شروع و تشدید تحریم‌های اقتصادی و تجاری آمریکا علیه ایران، از خرید نفت خام ایران سر باز زد و صادرات نفت به اتحادیه اروپا طی این سال‌ها صفر بوده است. با وجود اینکه از سال ۲۰۱۵ تا کنون وضعیت صادرات نفت، رشد خوبی داشته است؛ اما با توجه به تحریم‌ های جدید، انتظار می‌رود صادرات نفت به اتحادیه اروپا در سال جاری نیز به صفر برسد. بنابراین می‌توان به تاثیرگذاری سیاست بر روابط تجاری اتحادیه اروپا با ایران پی برد.

اگرچه صادرات ایران به اتحادیه اروپا فقط به نفت منحصر نمی‌شود؛ اما صادرات غیرنفتی ایران به اتحادیه اروپا تنها حدود ۳ درصد از کل صادرات ایران بوده و این اتحادیه مقصد هشتم صادرات غیرنفتی ایران است. بخش عمده صادرات غیرنفتی شامل پسته، پلی‌اتیلن، آهن و فولاد، پلی‌استیرن، ورقه فولادی و زعفران است که به طور کلی قابل دسته‌بندی در دو دسته کالاهای کشاورزی و محصولات کم‌فرآوری شده هستند. میزان صادرات این محصولات از تحریم‌ های اقتصادی و تجاری چندان تاثیر نگرفته است؛ اما میزان صادرات این کالاها به مراتب کمتر از توان صادراتی ایران و نیز میزان واردات کشورهای اروپایی بوده است. در واقع حجم صادرات این محصولات به شدت متاثر از تعرفه‌ های گمرکی واردات اتحادیه اروپا بوده است.

بررسی وضعیت واردات ایران از اروپا

اتحادیه اروپا با تصاحب ۲۳ درصد از واردات کشور، بعد از چین دومین مبدا واردات ایران است. کالاهایی که از اتحادیه اروپا وارد می‌شوند شامل مکمل‌ های دارویی، انواع کمپرسور، ماشین‌آلات آزمایشگاهی، مشتقات خونی، تجهیزات پزشکی و قطعات خودرو است. این در حالی است که ایران محصولات اولیه و کم‌فرآوری شده را با قیمت ناچیز به کشورهای اروپایی صادر می‌کند و محصولات نهایی و فرآوری‌ شده را با قیمت‌های به مراتب بالاتر وارد می‌کند. شایان ذکر است که درخصوص بسیاری از کالاهای وارداتی از کشورهای اتحادیه اروپا، امکان ساخت داخلی و یا واردات آن‌ها از دیگر کشورهای جهان فراهم است.

از طرفی دیگر، کالاهایی همچون ذرت دامی، دانه سویا، جو و دانه‌های روغنی از جمله کالاهایی هستند که بخش قابل توجهی از نیاز ایران به این محصولات، به واسطه کشورهای اروپایی از کشورهایی مانند برزیل و آرژانتین وارد می‌شود.

موانع و مشکلات موجود بر سر راه تجارت دوجانبه ایران و اتحادیه اروپا

روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا در دهه اخیر فراز و نشیب‌های فراوانی داشته است. از جمله مهم‌ترین مشکلاتی که در تجارت ایران و اتحادیه اروپا وجود دارد، می‌توان به «سهم پایین ایران در صادرات نفت خام به اتحادیه اروپا»، «نقش واسطه‌ای اتحادیه اروپا در برخی کالاهای وارداتی ایران» و «واردات محصولاتی که از فرآوری مواد اولیه‌ای که ایران صادر کرده است، به دست آمده‌اند»، اشاره کرد. علاوه بر این موارد، «بالا بودن تعرفه­ های گمرکی اتحادیه اروپا بر محصولات غیرنفتی ایران» و «تاثیرپذیری تجارت اتحادیه اروپا با ایران از سیاست» مهم‌ترین موانعی هستند که بر سر راه تجارت ایران و اتحادیه اروپا وجود دارد.

مجموعه این عوامل بیانگر وضعیت نامطلوب تجارت ایران با اتحادیه اروپا است که نشان‌ دهنده لزوم تجدیدنظر در نظام تجاری ایران با اتحادیه اروپا و بازطراحی مجدد آن است.

جمع‌بندی

بررسی روند صادرات و واردات ایران با کشور‌های اتحادیه اروپا، حاکی از آن است که این تجارت دوجانبه طی سال‌ های اخیر، محدود به صادرات نفت خام از سوی ایران و واردات ماشین‌آلات و مکمل‌ های دارویی و قطعات خودرو بوده است. این در حالی است که کشورهای اروپایی در واردات بخش قابل توجهی از محصولات اساسی کشاورزی و برخی دیگر از کالاهای موردنیاز ایران، نقش واسطه‌ای ایفا می‌کنند. به علاوه صادرات غیرنفتی ایران نیز منحصر به محصولات کشاورزی و مواد اولیه و خام بوده است و همین مواد اولیه پس از فرآوری، به عنوان کالاهای وارداتی از اتحادیه اروپا، مجددا وارد کشور می‌شوند. از سوی دیگر، صادرات نفتی ایران نیز همواره متاثر از سیاست‌ بوده است؛ به طوری که با شروع تحریم‌های آمریکا، صادرات نفت به کشورهای اروپایی به شدت پایین آمده، تا جایی که در دو سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ هیچ صادرات نفتی به اتحادیه اروپا صورت نگرفت. با تشدید تحریم‌ ها در سال جاری نیز پیش‌ بینی می‌شود حجم صادرات نفت به اتحادیه اروپا مجددا به صفر برسد. به منظور پیشگیری از تحمیل این نوسانات اقتصادی بر ایران، پیشنهاد می‌شود نظام تجاری ایران با اتحادیه مورد باز طراحی قرار بگیرد.

این مطالعه توسط شبکه تحلیلگران اقتصاد مقاومتی با همکاری روح‌الله مهدوی و میرهادی رهگشای در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.

محصول مرتبط: