بازنمایی و رصد تاریخی توسعه شهری مشهد الرضا (ع)

رشد مناطق شهری و مسائل پیش روی آن، نیاز به ابزارهایی را به وجود آورده است که بتوانند به مدیریت شهری در برنامه ریزی کمک کنند. در این راستا، رصدخانه های شهری ابزارهایی را ارائه می دهند که با استفاده از شاخص های مشخصی، نظارت بر شهرها را (از طریق ارزیابی پیشرفت های آن ها در طول زمان) کنترل نمایند. ویژگی رصدخانه ها، حمایت از تصمیم گیری، مشارکت مردم در طرح های شهری، تحلیل داده ها، استفاده از تجربه های گذشته، استفاده از فناوری های نوین در آرشیو، مستندسازی و ارائه بانک اطلاعات شهری و دسترسی به داده هایی است که قبلا برای مردم قابل تحلیل نبوده اند و در آینده شهر دارای اهمیت فراوان هستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

عناصر و سبک زندگی مدرن باعث شده که امروزه در شهرها مسائل مختلفی در توسعه به وجود بیاید که باعث رشد حجم داده ها و پیچیدگی تحلیل آن ها می شود؛ لذا بایستی مدیریت موثرتری برای شناخت داده ها فراهم شود تا بتوان به نحو احسن از آن ها استفاده کرد. عدم برنامه ریزی موثر و شناخت تمام لایه های داده های شهری ممکن است منجر به آسیب هایی چون تخریب اراضی شهری و محیط زیست، اختلال اجتماعی و ناامنی، فقر مسکن و تامین نامناسب زیرساخت ها و خدمات شهری شوند که اکثر آن ها در طولانی مدت بروز می کنند. یکی از راه حل ها برای مقابله با این وضعیت، توسعه ابزارهایی است که جهت توسعه پایدار شهری بتواند به مدیریت شهری کمک کند. یکی از این ابزارها رصدخانه شهری است. در عصری که شهرها در حال رقابت با یکدیگر برای جذب استعداد و فعالیت های مشارکتی و اقتصادی در سطح جهانی هستند، رصدخانه شهری، سطحی از برنامه ریزی مقایسه ای اطلاعات را فراهم می کند که پیش از این دیده نشده است. با این وجود ماهیت منابع هویتی و تاریخی شهری که در مراکز نگهداری اسناد بر اساس روش های کتابخانه ای ساماندهی شده اند، نمی توانند پاسخگوی نیازهای رصدخانه های شهری باشند. مشهد مقدس با توجه به جایگاه فرهنگی و معنوی و تاریخ و میراث گران بهای خود اهمیت بسزایی برای ایران و جهان اسلام دارد. از همین رو پژوهش حاضر به دنبال معرفی محصولاتی است که امکان استفاده از ابزار فناوری و مشارکت مردمی را، جهت به ‌کارگیری در پیشبرد برنامه های توسعه ای و مدیریت شهری، تسهیل کنند و با ایجاد بسترهای تعاملی بر اساس اطلاعات استاندارد، امکان بررسی و مقایسه جنبه های بیشتری از محیط زندگی شهری را فراهم کنند.

تاریخچه شهر مشهد و عوامل توسعه این شهر در هر دوره

مشهد شهری است که بر اساس موقعیت جغرافیایی بنا نشده و پس از یک رویداد تاریخی و توجهی که در طول تاریخ به آن شده است رشد کرده و درنهایت از قرن نهم هجری به صورت شهری کامل درآمده است. ناحیه ای که امروز مشهد نامیده می شود در گذشته جزئی از قلمرو یا محدوده طوس از توابع نیشابور بوده و در حومه خود قریه های متعددی داشته که آبادترین آن ها شامل توران، تابران، نوقان، رادکان و سناباد بوده است. در این دوران و با شهادت امام رضا (ع) به سال (۲۰۳ ه.ق) و دفن ایشان در بقعه هارونی، واقع در اراضی سناباد و مجاورت نوقان، هسته اولیه شهری شکل گرفت. مشهد از همان قرون اولیه دارای راه های ارتباطی گسترده ای با شهرهای اطراف بود. کلات، سرخس، طروغبذ (طرقبه)، طوس و نیشابور ازجمله شهرهایی هستند که در اسناد مختلف بسیار از آن ها یاد شده است. عوامل مختلفی در دوره های گوناگون تاریخی موجبات توسعه این شهر را به وجود آورده اند. ازجمله این عوامل می توان به رشد تشیع در زمان ایلخانان، سربداران و تیموریان، رسمیت مذهب تشیع و سیاست مذهبی سلاطین صفوی در دوره صفوی و رشد جمعیت به واسطه انتقال های گسترده جمعیت به سوی مشهد در دوره افشاریان اشاره کرد.

محصولات تولیدشده به منظور شناخت و بازنمایی فضایی مشهدالرضا (ع)

رصدخانه شهری شهر مشهد به منظور مشارکت مردمی و مستندنگاری میراث ملموس و ناملموس شهر مشهد (شامل تاریخ شفاهی، اسناد تاریخی، عکس ها و نقشه ها بر پایه اطلاعات مکانی) اقدام به آرشیو و ساماندهی بانک مکانی اطلاعات شهری مشهد نموده و در فاز نخست ۴ محصول را تولید کرده است که عبارتند از:

موزه دیجیتالی نقشه های گرافیکی ادوار تاریخی

این محصول پژوهشی-هنری شامل ترسیم نقشه های گرافیکی در ادوار تاریخی شهر مشهد است و مخاطبان به صورت گرافیک دو بعدی فضای تاریخی شهری مشهد را در قالب یک لوح (تصویر) هنری مشاهده می کنند. این محصول شامل چهارده لوح است که بر اساس دوره های «پیش از اسلام (معرفی کشف رود)»، «قرون اولیه (از زمان شهادت تا ابتدای قرن نهم هجری)»، «پادشاهی تیموری»، «پادشاهی صفوی»، «پادشاهی قاجار» و «شاهنشاهی پهلوی» تولید شده اند. این تصاویر بر پایه مطالعات علمی و پژوهشی انجام گرفته به صورت اقتباسی ترسیم شده اند و بخشی از محتواهایی که در گذشته بیشتر در قالب متن قابل خوانش بود را به صورت تصویری ارائه کرده اند تا مخاطبان با سنین مختلف بتوانند با مشاهده نقشه ها با تاریخ مشهد آشنا شوند.

سامانه تطبیقی نقشه ها

سامانه تطبیق نقشه های تاریخی نیز یکی از روش های مبتنی بر فناوری است که به مطالعه و نمایش اطلاعات نقشه های تاریخی بر بستر وضع موجود پرداخته و این مهم را از طریق تطبیق نقشه ها به نمایش می گذارد. این سامانه بر اساس تطابق تصاویر هوایی و نقشه های منتخب تاریخی و معاصر بر روی موتور «یونیتی» پیاده- سازی شده و به‌ طور دقیق توسط تیم محتوایی روی هم منطبق و در سامانه بارگذاری شده است. امکان تطابق و روی هم اندازی دو به دوی نقشه ها تعبیه شده و ملاحظات و امکاناتی برای کاربر سامانه فراهم شده است که عبارتند از:

• امکان انتخاب نقشه های دوره های مختلف؛
• امکان تطابق و مقایسه نقشه ها به دو صورت اسلایدی و نقطه ای (ذره بینی)؛
• امکان بزرگنمایی و برگشتن به حالت اولیه؛
• امکان جابجا کردن نقشه ها در هنگام بزرگنمایی.

نقشه های فنی و اطلاعات مکانی تاریخی

در این فاز، اطلاعات مکانی نقشه های تاریخی به رصدخانه شهر مشهد در قالب (GIS) ارائه می شود. محدوده مورد مطالعه بخش تاریخی شهر مشهد (باروی صفوی) است. بانک اطلاعاتی ارائه شده بر اساس دوره های تاریخی از قرون اولیه (از زمان شهادت تا ابتدای قرن نهم هجری تا دوره پهلوی طبقه بندی شده و در هر دوره اطلاعات مکانی دوره های قبل اضافه می شود. در هر دوره عناصر شاخص، شبکه معابر و محدوده محلات شهری بررسی شده و در مجموع ۱۶ صفحه ارائه شده است.

بازنمایی سه بعدی قصه یک شهر (روند شکل گیری و توسعه شهر مشهدالرضا)

با انجام پژوهش و مطالعات معماری و شهرسازی چند ساله، روایت تولد و توسعه کالبدی و شهری مشهدالرضا تولید و تهیه مدل های سه بعدی شهری مبتنی بر اسناد و منابع تولید موجود و در بخش هایی مبتنی بر مهندسی معکوس بر اساس دوره های تاریخی آغاز شد. براساس یافته ها قرون اولیه به عنوان دوره شکل گیری مشهد و تاثیر آن بر سیمای فضایی ناحیه کشف رود، دوره تیموری به عنوان دوران شکل گیری تمدن شهری، دوره صفوی به عنوان دوران توسعه شهری و تغییر رفتار اجتماع، دوره افشار و قاجار به عنوان دوران بلوغ شهری، دوره پهلوی به عنوان دوران تاثیر مدرنیته بر ساختار شهری و دوره جمهوری اسلامی به عنوان دوران شتاب گسترش و توسعه شهری شناسایی شده اند. با استفاده از بخش هایی از این مدل های تولید شده و تصاویر و منابع آرشیوی، نسخه اول یک مستند (ترکیبی از انیمیشن و رئال) جهت معرفی واقعی و فاخر از مشهدالرضا در مقابل روایت های مجعول (ازجمله عنکبوت مقدس) تهیه و ارائه شد و تولید نسخه اصلی که جامع تر و کامل تر خواهد بود در حال انجام است.

جمع بندی

پژوهش حاضر پیرو توجه به تاریخ و میراث گران بهای شهری مشهدالرضا به دنبال معرفی محصولاتی است که بتوانند امکان استفاده از ابزار فناوری و مشارکت مردمی را جهت به ‌کارگیری در پیشبرد برنامه های توسعه ای و مدیریت شهری ایجاد کنند و با ایجاد بسترهای تعاملی بر اساس اطلاعات استاندارد، امکان بررسی و مقایسه جنبه های بیشتری از محیط زندگی شهری را فراهم کنند. از همین رو رصدخانه شهری شهر مشهد به منظور مشارکت مردمی و مستندنگاری میراث ملموس و ناملموس شهر مشهد (شامل تاریخ شفاهی، اسناد تاریخی، عکس ها و نقشه ها بر پایه اطلاعات مکانی) اقدام به آرشیو و ساماندهی بانک مکانی اطلاعات شهری مشهد نموده و در فاز نخست ۴ محصول را تولید کرده است که عبارتند از: موزه دیجیتالی نقشه های گرافیکی ادوار تاریخی، سامانه تطبیقی نقشه ها، نقشه های فنی و اطلاعات مکانی تاریخی و بازنمایی سه بعدی قصه یک شهر.

این مطالعه در پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن با همکاری حمیدرضا محروقی و وحید توسلی و به سفارش شهرداری مشهد (معاونت برنامه‌ ریزی) در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.