آینده پژوهی عربستان سعودی

عربستان سعودی  اصلی‌ ترین بازیگر منطقه‌ ای تاثیرگذار بر منافع و امنیت ملی و منطقه‌ ای جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود. در این پژوهش با بررسی مولفه‌ ها و پیشران‌ های اصلی شکل‌ دهنده آینده عربستان سعودی از جمله نظام سیاسی و خاندان حاکم بر عربستان، وهابیت، جریان‌ های معارض، مولفه‌ های اقتصادی، اجتماعی و نظامی- امنیتی در عربستان و همچنین سیاست خارجی عربستان، سناریوهایی برای آینده این کشور ترسیم شده‌ است. بر اساس این سناریوها، می‌توان بذرهایی که شکل‌ دهنده آینده مطلوب و سازگار با منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران هستند را یافت.

ضرورت و اهداف پژوهش

منطقه غرب آسیا در حال حاضر در معرض بحران‌ های متعددی است که هر یک از آن‌ها می‌تواند منجر به ایجاد خسارت‌ های گسترده و اتلاف منابع کشورهای منطقه شود. در این چارچوب، هزینه‌های تنش و منازعه احتمالی در روابط تهران و ریاض نیز بسیار بالا خواهد بود. البته فراتر از روابط دوجانبه عربستان با ایران، رفتارها و سیاست‌ های این کشور می‌تواند موجب ایجاد تغییراتی در موازنه قدرت و معادلات منطقه‌ ای به نفع قدرت‌های بزرگ و رژیم صهیونیستی شود.

هدف اصلی پژوهش حاضر این است که با بررسی پیشران‌های اصلی شکل‌دهنده آینده عربستان، تصویرهایی تا حد ممکن شفاف، واقعی و قابل باور از آینده‌ های محتمل این کشور، رفتارهای آتی آن و روابط آن با جمهوری اسلامی ایران به دست آید.

روش‌ شناسی پژوهش

در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل تاثیرات متقابل و روش سناریو پردازی، سناریو های محتمل در مورد کشور عربستان سعودی به دست‌آمده و راهبردهای مناسب ایران در صورت وقوع هر یک از آن‌ها ارائه‌ شده‌است.

نظام سیاسی و خاندان حاکم بر عربستان سعودی

پادشاهی مطلقه در جهان عرب، منحصر به عربستان سعودی نیست. اما آل سعود این نظام را با ویژگی‌های خاص و متمایزی درونی کرده‌است. در قالب این نظام و بر اساس توافق اولیه میان محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود، آل سعود زمینه ترویج عقاید وهابی را در سرزمین‌ های تحت سلطه خود فراهم کرده و در مقابل، علمای وهابی نیز با تایید حکومت، مشروعیت دینی گسترش سرزمینی دولت سعودی را تامین می‌کنند.

با این حال، قدرت آل سعود به تدریج بر قدرت علمای وهابی پیشی گرفت و اکنون پس از حدود ۲۰۰ سال،  آل سعود به کنشگر اصلی عرصه داخلی عربستان تبدیل شده‌است. به عبارت دیگر، اگر چه سایر بازیگران و از جمله نهاد مذهبی (وهابیت)، جایگاه قدرتمندی در عربستان سعودی دارند، با این حال محوریت آل سعود در تحولات عربستان و روابط پرتنش درون این خاندان به ویژه بر سر مکانیسم انتقال قدرت، عنصری تعیین‌کننده در آینده عربستان سعودی است.

وضعیت وهابیت در عربستان سعودی

وهابیت یکی از پیشران‌ های مهم و تاثیرگذار بر عربستان سعودی به شمار می‌رود. اما این جریان که در زمان ظهور خود ایدئولوژی نسبتا واحد و یکپارچه‌ ای داشت، اکنون به لحاظ ایدئولوژیک، فکری و جریانی دچار چند پارگی شده‌است و وضعیت آن بسیار متفاوت شده‌است.

در حال حاضر، وهابیت در عربستان سعودی (وهابیت سلفی) را می‌توان در قالب سه جریان عمده مورد بررسی قرارداد. نخست وهابیت رسمی یا حکومتی است که در پیوستگی و همکاری تنگاتنگ با حکومت است. دوم وهابیت رادیکال و تکفیری که منتقد و نفی کننده حکومت و خواستار برچیدن آن با رویکرد نظامی است. سوم هم وهابیت منتقد و اصلاح‌ گر که در جریان‌ های منتقد نوسلفی ظهور و بروز پیدا کرده‌است.

به‌رغم تضعیف تدریجی جایگاه وهابیت رسمی در عربستان و گسترش مخالفت‌ های معطوف به تفکر وهابی و همچنین افزایش انشعابات و چالش‌ های درونی در وهابیت، اما وهابیت همچنان به عنوان یکی از پایه‌ های نظام سعودی و عنصری ذاتی برای آن است. به عبارت دیگر، کارکرد صحیح نظام سعودی با حذف کامل وهابیت، چندان واقع‌ بینانه به نظر نمی‌رسد.

نقش جریان‌ های معارض در عربستان سعودی

در نگاه کلان، معارضین یا اپوزسیون‌ ها در عربستان را می‌توان به دو دسته عمده دینی- مذهبی و سکولار تقسیم کرد. به دلیل اثر گذاری تفکر مذهبی در جامعه عربستان، پایگاه اجتماعی گروه‌ ها و جریان‌ های غیردینی و سکولار همواره محدود بوده و این جریان‌ها قدرت چندانی برای پیگیری مطالبات خود نداشته و ندارند.

در میان جریان‌ های دینی- مذهبی نیز می‌توان از دو جریان اصلی سخن گفت. «جریان مسالمت جو» و «جریان طرفدار کنش مسلحانه برای اعمال تغییر». این دسته‌ بندی خود قابل تقسیم به جریان‌ ها و زیرمجموعه‌ های کوچک‌تر است. داعش، القاعده و حزب الله حجاز زیر مجموعه‌ های اصلی جریان طرفدار کنش مسلحانه و جریان صحوه مهمترین دسته از جریان‌ های مسالمت جو است.

معارضین عربستان سعودی پیشران اصلی در تهدیدهای امنیت داخلی این کشور محسوب می‌شوند. چالش‌ های امنیتی عربستان در سال‌های گذشته، مانند اشغال مسجدالحرام، انتقادهای آشکار علمای جنبش الصحوه همچون سلمان العوده و سفرالحوالی، موج خشونت‌های سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ و نیز طرح ترور مقامات سعودی ریشه در فعالیت‌ های معارضین سیاسی و نظامی دارد.

نقش پیشران‌ های اقتصادی، اجتماعی و نظامی- امنیتی در آینده عربستان

اقتصاد، نقشی محوری در تعیین سیاست‌ ها و راهبردهای کلان عربستان دارد و این کشور همواره سعی می‌کند از ابزار نفت در جهت دستیابی به اهداف داخلی و منطقه‌ ای خود استفاده نماید. اما وابستگی بسیار زیاد اقتصاد عربستان به درآمدهای نفتی، موجب می‌شود که نوسانات قیمت نفت تکانه‌ های سنگینی بر اقتصاد آن تحمیل کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که کاهش پایدار قیمت نفت، اقتصاد سعودی را دچار بی‌ ثباتی و رکود می‌نماید و موجب کاهش ذخایر ارزی این کشور می‌شود.

ساختار اجتماعی عربستان برگرفته از فرهنگ و ساختار قبیله‌ ای است و قبایل مهم‌ترین نقش را در شکل‌دهی به جامعه ایفا می‌کنند. اما رفاه اقتصادی حاصل از درآمدهای نفتی از یک سو، و فرهنگ قبیله‌ای حاکم بر کشور عربستان از سوی دیگر، منجر به ایجاد یکی از پرتناقض‌ ترین جوامع در سطح دنیا شده است. در واقع عربستان امروز جامعه‌ ای سنتی و قبیله‌ ای است که از مدرن‌ ترین امکانات روز جهان بهره‌مند است. بنابراین شکاف سنت و مدرنیسم مهم‌ترین متغیری است که تحولات اجتماعی آینده عربستان را تحت تاثیر قرار خواهد داد و دیر یا زود شاکله اجتماعی این کشور را دگرگون خواهد کرد.

امنیت عربستان سعودی از گذشته تاکنون در برابر دو دسته چالش کلی «داخلی» و «خارجی» قرار داشته‌است. عربستان در برابر چالش‌ های داخلی، دستگاه‌ ها و سازو کارهای امنیتی خود را ارتقا بخشیده و از طریق وزارت کشور، ریاست استخبارات عمومی و هیئت امر به معروف و نهی از منکر چالش‌ های برآمده از اپوزسیون و جامعه را کنترل نموده‌است. البته وضعیت اپوزسیون داخلی عربستان نسبتا پیچیده است و امکان بروز تحولات جدی در آینده نزدیک را دارد. در برابر تهدیدهای خارجی نیز عربستان از یک سو، به ائتلاف‌سازی در سطح منطقه‌ ای و بین المللی برخاسته و از سوی دیگر، امنیت خود را به حمایت آمریکا گره زده‌است. بنابراین اگر چه عربستان در بعد نظامی در حال افزودن تسلیحات پیشرفته است، اما در سایه حمایت آمریکا، نهایتا ارتش عربستان به یک نیروی نظامی کارآمد تبدیل نخواهدشد.

مسائل، رویکردها و مولفه‌ های تاثیرگذار بر سیاست خارجی عربستان

رویکرد های سیاست خارجی عربستان در کنار رویکرد های سیاست داخلی آن نقش بسیار مهمی در شکل‌ دهی  آینده این کشور دارند. مولفه‌ های تاثیرگذار بر سیاست خارجی عربستان را می‌توان در سه سطح داخلی، منطقه‌ ای و بین‌المللی بررسی نمود. در سطح داخلی، مولفه‌ هایی چون نظام سیاسی پادشاهی مطلقه، اقتصاد عربستان و ایدئولوژی وهابی تاثیرگذار هستند. مولفه‌ های تاثیرگذار سطح منطقه‌ ای نیز بحران‌ های منطقه ای، آینده روابط ایران و غرب، جنبش‌ های دموکراسی‌ خواهی، ریز بازیگران یاغی، مسئله فلسطین و منازعه فلسطینی- صهیونیستی می‌باشند. در سطح بین المللی نیز جابجایی ثقل اقتصاد جهانی و تغییر نگاه آمریکا به منطقه غرب آسیا تاثیرگذار است.

جمع‌بندی

بررسی مولفه‌ ها و پیشران‌ های اصلی شکل‌دهنده آینده عربستان سعودی نشان می‌دهد که عربستان به عنوان کشوری خاص و شاید منحصر به فرد، مستعد برخی تغییر و تحولاتی است که می‌تواند آینده این کشور را به گونه‌ ای متفاوت رقم بزند. به علاوه، عربستان آمادگی بسیار بالایی برای بروز و ارائه شگفتی سازهایی دارد که می‌تواند تبعات بالایی برای منطقه و جمهوری اسلامی ایران در پی داشته‌باشد.

این مطالعه در موسسه افق آینده‌ پژوهی راهبردی در سال ۱۳۹۴ انجام شده‌ است.

محصول مرتبط: