دریافت شهریه از دانشجویان غیرایرانی دوره روزانه

مهاجرت یکی از موضوعات مهم در دنیای امروز است. بسیاری از کشورهای دنیا برای تامین نیروی کار و افزایش متخصصان نخبه اقدام به جذب مهاجر می کنند. یکی از سیاست های کشورهای مذکور برای جذب مهاجران نخبه ارائه بورسیه تحصیلی و حق اشتغال در کشور است. کشور ایران نیز میزبان مهاجران بسیاری از کشورهای همسایه است که هرساله تعدادی از آنان در کنکور دوره های مختلف تحصیلی شرکت می کنند و با کسب رتبه ای مناسب مجوز ورود به دوره روزانه دانشگاه های دولتی را کسب می کنند. دریافت ۸۰ درصد شهریه از دانشجویان مهاجر در دوره روزانه دانشگاه ها، یکی از سیاست های آموزشی مرتبط با مهاجران است که از اواخر دهه ۸۰ در قالب «شیوه نامه ثبت نام دانشجویان غیرایرانی» اجرا می شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

از دهه ۵۰ شمسی و پس از وقوع جنگ های پی درپی در کشورهای همسایه ایران ورود مهاجران به ایران افزایش چشمگیری داشته است. فرزندان این مهاجران مقاطع مختلف تحصیلی را در ایران گذرانده اند و بسیاری از آنان نیز در دانشگاه های ایران پذیرفته شده اند. از میانه ی دهه ۸۰ تقاضای مهاجران مقیم ایران برای ورود به تحصیلات دانشگاهی افزایش چشم گیری داشت که در پی آن سیاستگذاران این حوزه تصمیم به اخذ شهریه از پذیرفته شدگان غیرایرانی کنکور سراسری در دوره های روزانه گرفتند. این سیاست همچنان ادامه دارد و در حال حاضر کلیه دانشجویان مهاجر فارغ از رتبه کسب شده در کنکور سراسری باید شهریه پرداخت کنند. میزان شهریه پرداختی برای ثبت نام در دوره های شبانه، پیام نور و غیرانتفاعی برای همه پذیرفته شدگان اعم از ایرانی و غیرایرانی برابر است اما بر اساس بخش نامه های فعلی پذیرفته شدگان مهاجر در دوره های روزانه بر خلاف همتایان ایرانیشان باید معادل ۸۰ درصد شهریه دوره شبانه را پرداخت کنند. این موضوع باعث افزایش هزینه های تحصیل این نخبگان می شود و آنان دیدی منفی نسبت به آموزش عالی ایران پیدا می کنند. بسیاری از این افراد پس از پایان تحصیل در ایران به کشورهای اروپایی مهاجرت می کنند. در این پژوهش سعی شده است تا دلیل اخذ شهریه از این دانشجویان بررسی شود و سپس راهبردهایی پیشنهاد شود که از طریق آن نه تنها از مشکلات این نخبگان کاسته شود بلکه کشور ایران از این ظرفیت برای حل مسائل خود استفاده کند.

بررسی آمار و اطلاعات مهاجران دانشجو در ایران

آمارهای سازمان سنجش نشان می دهند که میزان شرکت کنندگان مهاجر در آزمون های سراسری در سال ۹۸ در بالاترین حد خود (بیش از ۱۲ هزار نفر) بوده است. در دو سال بعد این آمار کاهش پیداکرده و در سال ۱۴۰۰ به ۹۵۰۰ نفر رسیده است. بر اساس این آمارها زنان شرکت کننده ۶۰ تا ۷۰ درصد کل شرکت کنندگان را تشکیل می دهند. بیشتر متقاضیان برای دوره کارشناسی هستند که تعداد آن ها در سال ۹۸ به بیش از ۱۰ هزار نفر رسیده است. همچنین اتباع کشور افغانستان بیشترین مهاجران شرکت کننده در آزمون های سراسری را تشکیل می دهند و اتباع کشورهای عراق، پاکستان، ترکیه، لبنان و هند در رتبه های بعدی قرار دارند. نسبت زنان پذیرفته شده به کل پذیرفته شدگان از ۵۹ تا ۶۴ درصد در نوسان است و نسبت پذیرفته شدگان مرد نیز، بین ۳۶ تا ۴۱ درصد متغیر است. بالاترین میزان پذیرفته شدگان مهاجر مربوط به سال ۱۳۹۶ است و همان طور که از آمار داوطلبان انتظار می رود بیشتر پذیرفته شدگان نیز مربوط به دوره کارشناسی هستند. شرکت کنندگان با ملیت افغانستانی، بیشترین قبول شدگان در آزمون سراسری هستند. سپس افراد با ملیت عراقی و پاکستانی قرار دارند. بیشترین مهاجران دانشجو که در آزمون سراسری شرکت می کنند در دانشگاه پیام نور و غیرانتفاعی پذیرفته می شوند.

استان های خراسان رضوی، تهران، اصفهان، قم و سمنان ۵ استانی هستند که بیشترین پذیرفته شدگان را دارند. همین طور آمارها نشان می دهد که بسیاری از این دانشجویان در دانشگاه فردوسی مشهد پذیرفته می شوند.

 دلایل اخذ شهریه از دانشجویان مهاجر دوره روزانه از نگاه صاحب نظران

مسئولان دلایلی مختلفی برای اخذ این شهریه بیان می کنند که برخی از آن ها عبارت اند از:

• الزام به خروج دانشجویان غیرایرانی از کشور بعد از فارغ التحصیلی:بر اساس قوانین دانشجویان غیرایرانی پس از فارغ التحصیلی باید از کشور خارج شوند؛ بنابراین دیگر نمی توان مانند دانشجویان ایرانی از آن ها تعهد به خدمت گرفت و از این طریق امکان دسترسی به تسهیلات تحصیل رایگان در دانشگاه ها را برایشان فراهم کرد. این پاسخ پرسش مهم تری را پیش می کشد. درواقع باید پرسید که چرا دانشجویان مهاجر دوره روزانه باید پس از فارغ التحصیلی از کشور خارج شوند؟
• وضعیت نامعلوم اشتغال بعد از فارغ التحصیلی: دانشجویان مهاجر بعد از فارغ التحصیلی وضعیت اشتغال نامعینی دارند. این دانشجویان حتی در صورت ماندن در کشور با توجه به قوانین مربوط به اشتغال اتباع خارجی به راحتی نمی توانند مجوز کار در ایران را بگیرند و به شغلی رسمی و مرتبط با تحصیلاتشان مشغول شوند. لذا حتی اگر فرض کنیم امکان اخذ تعهد خدمت از آنان وجود داشته باشد امکان انجام این تعهد از سوی آنان به سادگی میسر نیست.
• تمایزگذاری دانشجویان مهاجر با دانشجویان ایرانی: مطابق با قوانین دانشگاه ها دانشجویان اتباع دیگر کشورها دانشجوی بین المللی به حساب می آیند و باید شهریه پرداخت کنند؛ از این رو بعضی از مسئولان دانشگاهی معتقدند هر چند دانشجویان مهاجر عمدتا سالیان زیادی در ایران زندگی و تحصیل کرده اند و بعضا در ایران متولد شده اند اما بایستی تفاوتی با یک دانشجوی ایرانی داشته باشند. آنان دریافت شهریه از دانشجویان مهاجر دوره روزانه را در راستای همین تمایزگذاری تفسیر می کنند. البته این دلیل با اشکالاتی روبه رو است. در وهله اول مطابق با قانون مدنی این افراد مشمول دریافت تابعیت ایران می شوند هر چند سایر دستگاه های دولتی از اجرای قانون در این مورد استنکاف می کنند و در وهله دوم حتی اگر از امکان اخذ تابعیت توسط آنان صرف نظر کنیم، این افراد دارای ظرفیت نخبگی هستند که در صورت سرمایه گذاری، پس از فارغ التحصیلی می توانند منافع بسیار زیادی برای کشور داشته باشند.

تامین بودجه موردنیاز دانشگاه ها: مطابق با دلیل دیگر مسئولان نظام آموزش عالی اخذ شهریه از دانشجویان مهاجر دوره روزانه بودجه دانشگاه را تأمین می کند. در این زمینه نیز باید اشاره کرد که تعداد کمی از دانشجویان مهاجر در دوره روزانه قبول می شوند و میزان شهریه آن ها هم تنها ۸۰ درصد از شهریه شبانه است. درنتیجه ازنظر مالی هم می توان از میزان آن چشم پوشی کرد.

 راهکارهای جایگزین دریافت شهریه از دانشجویان مهاجر

از دهه پنجاه سیاست های مختلفی در قبال مهاجران و پناهندگان به ایران اتخاذشده است. اولین سیاست کلی که در دهه ۶۰ به کار گرفته شد، سیاست درهای باز بود. مطابق با این رویکرد، ایران مهاجران را با کمترین محدودیت می پذیرفت. البته باید به این نکته اشاره کرد که این سیاست بیشتر از یک بی برنامگی ناشی می شد. رویکرد بعدی سیاست بازگشت بود که در دهه ۷۰ و ۸۰ اجرا می شد. بر اساس آن محدودیت های بسیاری برای مهاجران وضع شد تا آنان به کشور خود برگردند اما این سیاست هم راه به جایی نبرد. شیوه آخر که سیاست فعلی دولت ایران به حساب می آید، سیاست ساماندهی است. مطابق با این سیاست سخت گیری کم تری نسبت به مهاجران صورت می گیرد اما همچنان محدودیت هایی بر آنان اعمال می شود. انعکاس این تطور سیاستی نسبت به مهاجران را در سیاست های آموزشی مرتبط با آنان نیز می توانیم پیگیری کنیم. در این پژوهش تلاش شده است تا سیاست جدیدی تحت عنوان «سیاست منافع مشترک» در قبال مساله سیاستی بحث شده در پژوهش پیشنهاد گردد.

مطابق با سیاست منافع مشترک به کارآفرینان و نخبگان مهاجر ویزای ویژه ارائه می شود. در این شیوه به نخبگان بورسیه داده می شود و با اعطای امتیاز ویژه به آنان می توان انتظار ایجاد اشتغال در کشور را داشت. کشورهای دیگر جهان ازجمله کانادا، ایرلند، ترکیه و انگلستان سعی می کنند تا با جذب مهاجران هم از پیر شدن جامعه خود جلوگیری کنند و هم با استفاده از تخصص مهاجران ثروت تولید کنند. حال پرسشی که ایجاد می شود، این است که چگونه می توان به این هدف رسید؟ در این زمینه راهبردهایی که در ذیل آمده است، به سازمان های مختلف برای اجرای سیاست منافع مشترک پیشنهاد می شود:

• اداره کل اشتغال اتباع خارجی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی:
• تسهیل شرایط کاری ویژه برای دانش آموختگان مهاجر؛
• تسهیل صدور پروانه کار برای نخبگان پذیرفته در دوره روزانه؛
• امور کنسولی:
• عدم لزوم درج مهر خروج در گذرنامه این نوع دانش آموختگان؛
• اعطای اقامت ویژه؛
• تسهیل در دریافت مجوز اشتغال و انجام تعهد خدمت به ایران.
• آموزش عالی:
• وزارت علوم و مشخصا سازمان امور دانشجویان باید از سیاست شکست خورده بازگشت که در مورد نخبگان مهاجر مدنظر داشته است دست بکشد و برای حل مشکل این دسته خاص از دانشجویان رویکرد جدیدی را اتخاذ کند.

جمع بندی

از دهه ۵۰ شمسی و پس از وقوع جنگ های پی درپی در کشورهای همسایه ایران ورود مهاجران به ایران افزایش چشمگیری داشته است. یکی از نیازهای این مهاجران تحصیل در دانشگاه است. در دهه ۸۰ نیز تقاضای این مهاجران برای ورود به تحصیلات تکمیلی افزایش چشمگیری داشته است. از همین رو از دهه ۸۰ قوانین مختلفی در آموزش عالی برای مهاجران وضع شد. یکی از آن ها این بود که دانشجویان مهاجر دوره روزانه باید درصدی از شهریه شبانه را برای تحصیلات تحصیلی خود بپردازند. در این پژوهش دریافت شهریه از دانشجویان مهاجر دوره روزانه بررسی شده است. در این بررسی نشان داده شد که دریافت شهریه از این دانشجویان نه تنها برای دانشجویان مهاجر مشکل ایجاد می کند، بلکه کشور را از ظرفیت دانشجویان مهاجر نخبه و کارآفرین محروم می کند. در این پژوهش به جای سیاست دریافت شهریه به سازمان های مختلف پیشنهادشده است تا به دانشجویان مهاجر نخبه اقامت ویژه و مجوز اشتغال بدهند.

این مطالعه در برنامه آفاق کاری مشترک از پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف و انجمن دیاران با همکاری امیرحسین چیت ساززاده و حمزه حاجی عباسی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.