ارزیابی اقدامات حمایتی دستگاه ها از اقشار ضعیف در مقابله با کرونا

در پی شیوع ویروس کرونا در کشور، اقشار ضعیف و آسیب پذیر از قبیل کودکان کار و خیابان، دستفروش ها، متکدیان، زباله گردها و بی خانمان ها، با مشکلات بیشتری مواجه شده‌اند. اگرچه دستگاه های دولتی و غیردولتی نظیر سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام خمینی، شهرداری ها و بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی از زمان شیوع ویروس کرونا در کشور، اقدامات حمایتی برای این قشر را آغاز کرده‌اند. با این حال، تعطیلی مراکز معتادین متجاهر، قطع ارتباط بهزیستی با مددجویان و توقف پذیرش جدید معتادان خودمعرف در تضاد با اقدامات حمایتی است. همچنین اجرای «طرح ضربتی جمع آوری کودکان کار» موثر نبوده و بسیاری از اقدامات دیگر نیز فاقد رویه منسجم و هدفمند هستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

با توجه به شیوع ویروس کرونا در کشور، شرایط زندگی برای گروه های اجتماعی آسیب پذیر بیشتر از هر زمانی سخت و دشوار شده است و ادامه حیات اجتماعی آنها در گرو حمایت های اجتماعی پایدار است. باید در نظر داشت که اگرچه ممکن است بعد از چند ماه، شیوع ویروس در میان افراد طبقه متوسط و بالا کنترل شود؛ اما در صورت کم توجهی به لایه های پایین جامعه، یعنی اقشار ضعیف و آسیب پذیر از قبیل کودکان کار و خیابان، دستفروش ها، متکدیان، زباله گردها و بی خانمان ها، زنجیره انتقال ویروس در کشور قطع نمی شود و با شدت بیشتری روند شیوع در سراسر شهرها مجددا افزایش می یابد. در این راستا دستگاه های دولتی و غیردولتی نظیر سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام خمینی، شهرداری ها و بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی از زمان شیوع ویروس کرونا در کشور اقدامات حمایتی انجام داده‌اند. بنابراین بررسی مجموعه اقدامات دستگاه های حمایتی درخصوص حمایت از اقشار ضعیف برای مبارزه با کرونا جهت بازاندیشی و ارائه تصویری روشن از وضعیت، ضروری است.

ایرادات وارد بر سازوکارهای حمایتی انجام شده در کشور

تاکنون دستگاه های حمایتی در جهت حمایت از اقشار آسیب پذیر، اقداماتی مانند اعطای اعتبار مالی به سازمان بهزیستی، مراکز اقامتی درمان و بازتوانی معتادین و آسایشگاه کهریزک، اختصاص بسته حمایتی معیشتی به افراد نیازمند توسط دولت، ارائه توصیه ها و خدمات بهداشتی از سوی سازمان های مردم نهاد و رسانه های اجتماعی، انجام داده‌اند. بررسی این اقدامات بیانگر وجود ضعف ها و ناهماهنگی هایی است که بخشی از آن ها تشریح می شود:

• یافته ها نشان می دهد که اقدامات صورت گرفته توسط دولت، تابع سیاست اجتماعی مشخص و روشنی نبوده و ضعف و تاخیر دولت در تصمیم گیری های ضروری و انجام اقدامات لازم و به موقع، باعث افزایش شدت اثر و ماندگاری این ویروس در اقشار ضعیف جامعه شده است.
• در شرایط بحران فعلی، بایستی نهادها وظایف و مسئولیت های اجتماعی مضاعفی را در حمایت از اقشار ضعیف صورت دهند. در غیر این صورت، صرف تخصیص اعتباری که محل هزینه کرد آن شفاف نیست و برنامه عملیاتی کارآمدی برای آن تعریف نشده است، چندان پاسخگوی مسائل و مشکلات آنها نخواهد بود.
• نبود نهاد هماهنگ کننده و نظارتی در انجام امور مربوط به حمایت از اقشار ضعیف و آسیب پذیر، باعث پراکندگی، موازی کاری و عدم هدفمندی حمایت های اجتماعی شده است. بنابراین لازم است که برنامه محوری در دستور کار دستگاه های اجرایی قرار بگیرد و نهادهای مدیریتی و نظارتی فعال شوند. در این خصوص، «سازمان امور اجتماعی» که بنابر مصوبه شورای اجتماعی کشور وظیفه مدیریت، هماهنگی و نظارت بر دستگاه های حوزه آسیب ها و حمایت های اجتماعی را برعهده دارد، باید وارد عمل شود.
• اگرچه مبلغ ۵۸ میلیارد ریال به سازمان بهزیستی برای اجرای دستورالعمل های پیشگیری و کنترل ویروس کرونا اختصاص داده شده است، اما گزارش ها حاکی از آن است که پذیرش جدید معتادان خودمعرف در مراکز ماده ۱۵ متوقف شده است. به علاوه، مددجویانی که در این مراکز حضور داشتند به شکل بسیار قابل ملاحظه ای تعدیل شده‌اند. از طرفی دیگر، مطابق با دستورالعمل کمیته درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر، فرایند پذیرش معتادین متجاهر در مراکز ماده ۱۶ نه تنها متوقف شده است، بلکه تعطیلی این مراکز را در پی داشته است. این امر باعث رهایی حدود ۱۱ هزار نفر از معتادین متجاهر در سطح خیابان ها و معابر شهری شده است که به نوعی می توان آنها را منابع سیار انتقال ویروس کرونا تلقی کرد. این اقدام در تعارض با اقدامات مجدانه ستاد ملی مبارزه با کرونا است و به لحاظ اجتماعی نیز به شدت موجب بدبینی و سلب اعتماد مردم می شود.
• از جمله مهمترین اقداماتی که طی شیوع ویروس کرونا مورد توجه و نقد فعالان اجتماعی و مدنی قرار گرفت؛ اجرای طرح «رد مرز کودکان افغانستانی» و «جمع آوری ضربتی کودکان کار و خیابان» بوده است. این در حالی است که این اقدام به تنهایی نمی تواند مسئله را حل و فصل نماید و نیازمند بسته حمایتی ویژه است.
• برحسب پیگیری های به عمل آمده، مهاجران افغانستانی غیرقانونی (فاقد مدارک هویتی) در ایران که به علت ابتلا به بیماری کروناویروس بستری شده‌اند، مجبور به پرداخت هزینه های بیمارستانی هستند. این تصمیم در حالی است که بالا بردن هزینه های بیمارستانی برای این دسته از بیماران و خانواده هایشان، باعث می شود این افراد در صورت بیماری به بیمارستان مراجعه نکنند؛ که ممکن است حیات آنها به خطر بیفتد و نیز باعث گسترش بیشتر بیماری در بین اطرافیانشان شود. از این رو ضروری است که ستاد ملی مبارزه با کرونا، بیمارستان ها را مکلف کند که تمهیدات ویژه‌ای برای مهاجرانی که نیازمند بستری هستند، در نظر بگیرند.
• دستگاه های حمایتی دولتی در زمینه مقابله با ویروس کرونا در جهت حمایت از مددجویان خود چندان خلاق و نوآورانه با مسئله مواجه نشده‌اند و اقدامات تاخیری، پسینی و منفعلانه‌ای را در دستور کار داشته‌اند؛ انتظار می رفت کمیته امداد و سازمان بهزیستی به واسطه دسترسی به سامانه جامع اطلاعاتی مددجویان، ارتباط با افراد تحت پوشش خود را قطع نمی کردند و ضمن ارتباط با مددجویان در زمینه ارائه مشاوره و آگاهی به آنها، بسته های حمایتی و خدمات بهداشتی را به درب منازل آنها ارائه می کردند.
• تجارب تاریخی درخصوص شرایط بحرانی کشور حاکی از آن است که کنش های جمعی در موقع بحران ها، از سوی جامعه در جهت حمایت اجتماعی صورت می گیرد. اما به دلیل نبود برنامه منسجم و عدم سازمان یافتگی برنامه های حمایتی، این اقدامات جمعی صرفا محدود به موقع بحران ها می شود و سیکل حمایت اجتماعی که مهارت افزایی و توانمندافزایی افراد است ناتمام می ماند. لذا انتظار می رود دستگاه های حمایتی تمام فکر و برنامه خود را معطوف به برنامه های کوتاه مدت و مقطعی نکنند و چرخه حمایت های اجتماعی را با بهره مندی از ظرفیت سازمان های مردم نهاد و پای کار آمدن دستگاه های مسئول در این زمینه تکمیل نمایند و حمایت های اجتماعی پایداری را در دستور کار خود قرار دهند.
• یکی از مهمترین راهبردهایی که در مواجهه با ویروس کرونا بر آن تاکید می شود، دعوت شهروندان به «خودمراقبتی» و «حفظ قاعده فاصله گذاری اجتماعی «است. اما باید خاطرنشان کرد تاکید صرف بر راهبرد خودمراقبتی در لحظات بحرانی شیوع ویروس کرونا برای همه طبقات صحیح نیست. به ویژه که نظام سلامت تا به امروز رویکردی درمان محور داشته است و بسیاری از افراد جامعه از رفتارهای پیشگیرانه، سبک زندگی سلامت محور و خودمراقبتی آگاهی کافی ندارند.

جمع بندی

مرور اهم فعالیت های دستگاه های حمایتی و چگونگی حمایت اجتماعی آنها از اقشار تهی دست و آسیب پذیر در شرایط کنونی حاکی از آن است که همه دستگاه ها و نهادها سعی کرده‌اند که از اقشار نیازمند حمایت کنند. اما در عین حال اقدامات صورت گرفته تابع سیاست اجتماعی مشخص و روشنی نبوده است و ضعف نهادهای هماهنگ کننده و نظارتی، منجر به موازی کاری، عدم هدفمندی و ناپایداری حمایت های اجتماعی شده است. بر اساس شواهد و داده های تجربی، ویروس کرونا در بستر زندگی روزمره تا مدت ها ماندگار خواهد شد و تداوم این وضعیت باعث می شود که اقشار ضعیف و آسیب پذیر در مواجهه با این ویروس تاب آوری کمتری داشته و رخدادهای دردناک دیگری را به همراه داشته باشد. به منظور پیشگیری از این اتفاقات، برنامه محوری دستگاه های اجرایی و فعال شدن نهادهای مدیریتی-نظارتی در راستای هدفمندسازی حمایت های اجتماعی باید عملی شوند.

این مطالعه توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با همکاری سامان یوسف وند در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.