وضعیت انرژی در کشور ارمنستان و مبادلات آن با ایران

ارمنستان با جمعیت ۲.۹۶ میلیون نفری و تولید ناخالص ۱۲.۶۵ میلیارد دلاری، تنها کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیاست که با ایران مرز زمینی دارد. بیش از ۳۰ سال است که روابط دیپلماتیک میان ایران و ارمنستان برقرار است و این کشور روابط سیاسی مناسبی با ایران داشته است. مبادلات انرژی و ارمنستان از سال ۱۳۷۶ با صادرات برق ایران به ارمنستان آغاز شد. در ادامه قرارداد بیست ساله تهاتر گاز و برق بین دو کشور در سال ۱۳۸۳ منعقد و در سال ۱۳۸۸ تحقق یافت که در سال ۱۳۸۹ میزان واردات برق ایران از ارمنستان افزایش پیدا کرد و از حدود ۴۰۰ میلیون کیلووات ساعت به حدود ۱۲۰۰ میلیون کیلووات ساعت رسید.

ضرورت و اهداف پژوهش

در حال حاضر مناقشه قره باغ به عنوان یکی از چالش های اصلی سیاست خارجی ارمنستان و آذربایجان در سال های پس از استقلال به شمار می رود. اولین درگیری نظامی میان دو کشور، بین سال های ۱۹۹۲ الی ۱۹۹۴ میلادی اتفاق افتاد که به تصرف منطقه کوهستانی قره باغ توسط ارمنستان منجر شد. مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر این منطقه در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، کاهش شدید انرژی برای تامین نیاز داخلی و رکود اقتصادی در ارمنستان را به دنبال داشت. برای حل این مشکل، این کشور سیاست تنوع بخشی در بخش های اقتصادی داخلی (نظیر استفاده مجدد از ظرفیت نیروگاه های هسته ای) را در پیش گرفت. درگیری ریشه دار این دو کشور، باعث از بین رفتن فرصت مبدل سازی ارمنستان به یک کشور ترانزیتی برای حمل ونقل نفت و گاز آذربایجان شد. درنهایت نیز باعث وابستگی بیشتر ارمنستان به تامین انرژی از روسیه شد. کشور ارمنستان ذخایر هیدروکربوری زیادی ندارد، سهم منابع نفت و گاز در تولید ناخالص داخلی این کشور صفر است و عمده انرژی موردنیاز خود را از محل واردات گاز طبیعی و فراورده های نفتی تامین و درصد بالایی از گاز طبیعی خود را از کشور روسیه و ایران وارد می کند. با توجه به ظرفیت های خالی خطوط لوله ایران و ارمنستان، امکان توسعه تجارت گاز بین این دو کشور در قالب قرارداد بلند مدت وجود دارد که می تواند در تقویت روابط هر دو کشور حائز اهمیت باشد. از این رو در گزارش حاضر به بررسی وضعیت کلی روابط تجاری ارمنستان، پیشینه مبادلات انرژی ارمنستان و ایران و ارائه پیشنهاداتی جهت توسعه این روابط پرداخته شده است.

وضعیت کلی صادرات و واردات کشور ارمنستان

در سال ۲۰۲۰ میلادی، تولید ناخالص داخلی کشور ارمنستان معادل ۱۲.۶۵ میلیارد دلار بوده که کاهش ۷.۴ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است. بخش خدمات با سهم ۵۳.۱ درصد، صنعت با سهم ۲۷.۰ درصد و کشاورزی با سهم ۱۱.۲ درصد بیشترین اثرگذاری را بر تولید ناخالص داخلی این کشور دارند که بررسی روند زمانی نشان از افزایش سهم خدمات و کاهش سهم بخش کشاورزی دارد. کشور ارمنستان ذخایر نفت، گاز و زغال سنگ نداشته و سهم این منابع از تولید ناخالص داخلی صفر است. با وجود کمبود ذخایر فسیلی، بیش از ۹۵ درصد جمعیت شهری و روستایی این کشور به انرژی الکتریکی دسترسی کامل دارد.

در سال ۲۰۲۰، این کشور دارای صادرات ۲.۵ میلیارد دلاری و واردات ۴.۵ میلیاردی بوده است که سهم ایران از کل صادرات ارمنستان ۳.۳ درصد بوده و بیش از ۸۰ درصد صادرات این کشور به ایران، صادرات برق است که برابر ۶۷.۸ میلیون دلار است. هم چنین ایران از کل واردات ارمنستان در حدود ۷ درصد بوده است.

در سال ۲۰۲۱ میلادی، کشور ارمنستان «برنامه توسعه بخش انرژی تا سال ۲۰۴۰» را مصوب کرد که در آن برنامه های اجرایی با دوره زمانی مشخص به منظور توسعه و امنیت انرژی تدوین کرده است. با توجه به وابستگی تامین انرژی ارمنستان به واردات گاز طبیعی و فراورده های نفتی، امنیت انرژی و توسعه منابع بومی جزو برنامه اصلی دولت این کشور در حوزه انرژی است. همچنین با توجه به برنامه بلندمدت بخش انرژی ارمنستان تا سال ۲۰۴۰، گسترش انرژی های تجدید پذیر و بهره وری انرژی، توسعه انرژی هسته ای، ایفای نقش جدی در بازارهای انرژی منطقه ای و تنوع بخشیدن به سبد انرژی به عنوان اهداف اصلی بخش انرژی این کشور مورد توجه قرار گرفته است.

وضعیت مبادلات انرژی ایران و ارمنستان

ایران با دارا بودن منابع عظیم فسیلی و با توجه به موقعیت استراتژیک خود، ظرفیت بالایی برای تجارت انرژی (واردات و صادرات انرژی) و تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه را دارد. در این راستا، افزایش تجارت انرژی با کشورهای مختلف به ویژه در حوزه برق و گاز که امکان ایجاد پیوندهای راهبردی را فراهم می کند، حائز اهمیت است. ایران و ارمنستان در سال ۱۹۹۲ میلادی یک قرارداد تهاتر گاز و برق برای مدت ۲۰ سال منعقد کردند، اما اجرایی شدن آن در سال ۲۰۰۷ الی ۲۰۰۹ میلادی صورت پذیرفته است. صادرات گاز طبیعی به ارمنستان تا پایان سال ۱۳۸۷ صفر بوده و از سال ۱۳۸۸ آغاز شده است. با توجه به آمار، طی سال های ۱۳۹۸-۱۳۸۸ ارمنستان سومین مقصد گاز صادراتی ایران بوده و در سال ۱۳۹۸ میزان صادرات گاز ایران به ارمنستان نسبت به سال ۱۳۹۷ با کاهش ۲۸.۲ درصدی همراه بوده است.

تبادل برق ایران و ارمنستان از سال ۱۳۷۶ شروع شده است. مقدار واردات و صادرات برق ایران و ارمنستان تا سال ۱۳۸۸ تقریبا ثابت بوده، اما از سال ۱۳۸۹ مقدار واردات برق ایران از ارمنستان به یک باره افزایش چشمگیری پیدا کرده و از طرف دیگر صادرات برق ایران به ارمنستان کاهش یافته است.

پیشنهاداتی جهت توسعه تبادلات انرژی ایران و ارمنستان

مقوله تجارت انرژی بایستی در یک چارچوب تحلیلی مبتنی بر حداکثر کردن منافع سیاسی و اقتصادی بررسی شود و تجارت انرژی به صورت یک موضوع صرفا اقتصادی، تحلیل صحیحی نیست. بر همین اساس، تبادلات انرژی جمهوری اسلامی با کشورهای مختلف ازجمله ارمنستان نیز بایستی مبتنی بر همین چارچوب صورت پذیرد. توسعه تجارت انرژی بین دو کشور می تواند منافع ایران و ارمنستان را تامین کند. بر این اساس پیشنهادهای زیر ارائه می شود:

• افزایش صادرات گاز به ارمنستان تا سقف ظرفیت فعلی خط لوله صادراتی: با توجه به ظرفیت ۲.۳ میلیارد مترکعب سالیانه خط لوله موجود بین دو کشور، پیشنهاد می شود علاوه بر قرارداد تهاتر فعلی، صادرات گاز به ارمنستان تا سقف خط لوله انجام پذیرد؛
• توسعه شبکه انتقال برق با ارمنستان در قالب خط سوم انتقال: با توجه به این که شبکه برق ایران سنکرون است، پیشنهاد می شود ایران با توسعه شبکه انتقال برق با ارمنستان، بخشی از ناترازی عرضه و تقاضای برق در فصل تابستان را از این طریق جبران کند؛
• افزایش صادرات فراورده های نفتی به ارمنستان و مشارکت در زیرساخت های آن: با توجه به عدم ظرفیت پالایشگاهی و مخازن قابل اتکا برای ذخیره سازی فراورده های نفتی در ارمنستان، پیشنهاد می شود که ایران نسبت به توسعه صادرات فراورده های نفتی به این کشور و ایجاد زیرساخت های مخازن ذخیره سازی فراورده های نفتی این کشور مشارکت کند.

جمع بندی

کشور ارمنستان ذخایر هیدروکربوری زیادی ندارد، به همین علت ارمنستان عمده انرژی مورد نیاز خود را از محل واردات گاز طبیعی و فراورده های نفتی کشور روسیه و ایران وارد می کند. در سال ۲۰۲۰، این کشور دارای صادرات ۲.۵ میلیارد دلاری و واردات ۴.۵ میلیاردی بوده است که سهم ایران از کل صادرات ارمنستان ۳.۳ درصد بوده و بیش از ۸۰ درصد صادرات این کشور به ایران، صادرات برق است که برابر ۶۷.۸ میلیون دلار است. هم چنین ایران از کل واردات ارمنستان در حدود ۷ درصد بوده است. از این رو جهت بهبود توسعه مبادلات انرژی ایران با ارمنستان راهکارهایی هم چون افزایش صادرات فراورده های نفتی به ارمنستان و مشارکت در زیرساخت های آن و توسعه شبکه انتقال برق با آن در قالب خط سوم انتقال پیشنهاد می شود.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با همکاری مهدخت متین و علی صابری و در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.