پیش نویس طرح «پیشگیری و مقابله با اطلاعات، اخبار و محتوای خلاف واقع در فضای مجازی»

مسئله مقابله با انتشار اطلاعات نادرست و گمراه  کننده در جامعه، همواره مورد توجه نظام قانون  گذاری در کشورهای مختلف، از جمله جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ آثار و پیامدهای مخرب اشاعه این قبیل اطلاعات و اخبار بر اعتماد اجتماعی و سیاسی، تضییع حقوق مدنی اشخاص در جامعه، دامن زدن به توهمات توطئه و در یک کلام خارج کردن جامعه از مسیر حاکمیت قانون بر کسی پوشیده نیست. در کشور ما پس از ابتکار بجا و ارزنده شورای عالی فضای مجازی در تصویب الزامات کلان حاکم بر «پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی» (۱۳۹۹) نیاز جدی نسبت به ورود مجلس از باب تقنین در این زمینه احساس می  شود، به طوری که مسئولیت  ذی نفعان مختلف درگیر در حوزه فضای مجازی دررابطه  با مقابله با اخبار خلاف واقع تنقیح و تصریح گردد.

ضرورت و اهداف پژوهش

انفجار اطلاعات در عصر کلان  داده  ها و دیجیتال  شدن همه شئون زندگی بشری، نه تنها ضریب و شدت اثرگذاری اخبار و اطلاعات مشکوک، نادرست یا خلاف واقع را به شکل بی  سابقه  ای افزایش داده، بلکه امکان دسترسی به این اطلاعات و تولید آن را به مراتب ساده  تر از گذشته و ظرفیت اعمال کنترل و حکمرانی دولت  ها بر این فرایند را نیز تا حد امکان دشوار و مبهم کرده است. در چنین شرایطی، اکثر کشورها بار دیگر به سراغ ساماندهی شیوه  های نوین مقابله با انتشار و تولید این قبیل محتواهای غالبا کاربرپدید در چارچوب تصویب دستورالعمل  ها، قوانین و مقررات در سطوح مختلف عمودی و افقی نظام سیاسی رفته  اند. در ایران نیز پس از ابتکار بجا و ارزنده شورای عالی فضای مجازی در تصویب الزامات کلان حاکم بر «پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی» (۱۳۹۹) باهدف صیانت از سلامت و امنیت روانی جامعه و کاهش آسیب های مترتب بر این پدیده، نیاز جدی نسبت به ورود مجلس از باب تقنین در این زمینه احساس می شود، به طوری که مسئولیت ذی نفعان مختلف درگیر در حوزه فضای مجازی در رابطه با مقابله با اخبار خلاف واقع تنقیح و تصریح شود. بدین سبب، گزارش حاضر پس از بررسی ابعاد مختلف موضوع و انجام مطالعات پژوهشی و سیاستی پشتیبان، به ارائه پیشنهاد درزمینه مقابله فعالانه با اطلاعات، اخبار و محتوای خلاف واقع بر بستر فضای مجازی می پردازد.

بررسی محورهای اصلی مقابله با نشر اخبار خلاف واقع در فضای مجازی

مطالعات پیرامون راه های پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات خلاف واقع در فضای مجازی و همچنین تجربیات کشورهای مختلف جهان در این حوزه نشان دهنده ضرورت توجه به چند محور اصلی برای مقابله با نشر اخبار خلاف واقع در فضای مجازی است. در ادامه به توضیح هریک از این محورها پرداخته می شود:

رویکرد جامع نسبت به انواع محتوای خلاف واقع

یکی از مهم ترین معیارهای دسته بندی اطلاعات خلاف واقع، تقسیم بندی بر اساس «نیت منتشرکننده اطلاعات» است. اطلاعات خلاف واقع را می توان به دو دسته کلی اطلاعات خلاف واقع عامدانه و غیر عامدانه تقسیم بندی کرد. نسبت دادن عامدانه و آگاهانه بودن انتشار اطلاعات خلاف واقع، بر اساس رویه های متداول و امکانات موجود نزد نهادهای تنظیم گر، در عین حال که ممکن است به برخوردهای نامنصفانه و سلیقه ای با کاربران فضای مجازی منجر شود، باعث کُند شدن فعالیت های اجرایی و انجام اقدامات بازدارنده می شود؛ از این رو لازم است سیاست های مربوط به مقابله با انتشار محتوای خلاف واقع رویکردی جامع نسبت به هر دو نوع اطلاعات خلاف واقع شرح داده شده اتخاذ کنند. در حقیقت این رویکرد مبتنی بر «گذار از توجه به نیت های شخصی» – به عنوان یکی از ارکان اساسی سیاست کیفری – و جایگزین کردن «شناسایی خطر اجتماعی و عمومی ناشی از انتشار اخبار خلاف واقع» است.

تفکیک مسئولیت های نهاد تنظیم گر، پلتفرم و کاربران فضای مجازی

برای تشخیص و تجویز مسئولیت مهم ترین بازیگران مؤثر (نهاد تنظیم گر، پلتفرم و کاربران فضای مجازی) در مسئله نشر اطلاعات خلاف واقع، پیش از هر چیز باید به دقت بررسی کرد که فرایند انتشار این نوع محتوا چگونه است و چه عوامل شناختی، اجتماعی و ساختاری در ایجاد این پدیده مؤثر هستند. مطالعات نشان می دهند گسترش اطلاعات خلاف واقع، بیشتر از آنکه حاصل تعصبات عامدانه باشد، حاصل  فقدان قدرت استدلال در افراد است، از این رو بهبود مهارت های تفکر انتقادی می تواند در توانمندسازی افراد برای تشخیص اطلاعات خلاف واقع نقش مهمی داشته باشد.

به کمک تحریک شیوه های رفتاری جدید، نه تنها جامعه خود را در امری مفید و اثرگذار سهیم می بیند و انگیزه مشارکت بازی  گونه در تصحیح اطلاعات، به افزایش آگاهی تک تک کاربران می انجامد، بلکه فضای امن، اعتماد عمومی و داده های حاصل از مشارکت کاربران به ظهور گروه های مردم نهاد، نوآوری های حوزه صحت سنجی و شکل گیری اکوسیستمی مستقل و پویا حول مسئله خلاف واقع منجر می شود. اکوسیستمی که در جامعه امروز ایران، به دلایل مختلف از جمله محدودیت های مالی و قضایی، خلأهای موجود در آن به روشنی پیدا است.

آگاهی بخشی به جای جرم انگاری، مبتنی بر امکان تضارب آرا (مسئولیت کاربران)

عقاید عمومی در فرآیندی از برخورد دائمی نیروها و منافع اجتماعی متضاد شکل می گیرند. تمام افراد تلاش می کنند در مصاف میان عقاید بر دیدگاه های خود پافشاری کنند تا آنها را به عقیده عمومی و حتی کنش سیاسی تبدیل کنند. از همین روست که جنگ میان دیدگاه ها، عنصری حیاتی در حفظ مردم سالاری است. هدف اجتماعی امکان تضارب آرا، فراهم کردن امکان مشارکت شهروندان در گفتگوی عمومی و به دنبال آن در حکمرانی اجتماع خودشان است. از این رو جامعه و حاکمیت باید در برابر اشتباهات افراد تاب آوری قابل توجهی از خود نشان دهد، چرا که اشتباه کردن هم بخشی از فرآیند کشف حقیقت است.

خودتنظیم گری و ایجاد زمینه ی نوآوری

ارائه راهکاری مناسب در جهت کاهش انتشار محتوای خلاف واقع در فضای مجازی، مستلزم توجه به اکوسیستم نوآوری در کشور و لزوم حمایت از سکوهای نشر داخلی است. در حال حاضر «حمایت از توسعه خدمات داده محور داخلی» و «توسعه فعالیت شرکت های دانش بنیان مبتنی بر کلان داده بومی» از اولویت های اصلی حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور بوده و لازم است تمامی قوانین و مقررات در راستای تحقق شبکه ی ملی اطلاعات، تدوین شوند.

فرآیندی سه مرحله ای زیر، با درنظر گرفتن ملاحظات مربوط به رشد اکوسیستم نوآوری در کشور و مسئولیت معقول سکوها در قبال محتواهای منتشر شده، به کمک نوین ترین شیوه های آزمون شده در پلتفرم های جهانی به افزایش آگاهی  کاربران و امنیت شبکه های اجتماعی برای استفاده آنها منجر می شود:

1. جمع سپاری (Crowdsourcing) تشخیص محتوای خلاف واقع به کاربران
2. نشان گذاری(Flagging) محتوای مشکوک برای اطلاع رسانی به تمام کاربران
3. کاهش سرعت انتشار محتوای مشکوک

تفکیک شئون قانون گذاری و تنظیم گری

تدوین طرح پیشنهادی برای ارائه به مجلس شورای اسلامی باید با در نظر گرفتن شأن قانون و اقتضائات نگارش آن انجام شود و باید از ورود به مسائل و موضوعاتی که ضروری است توسط نهادهای تنظیم گر پیگیری و اجرا شود، در قانون پرهیز نمود. درخصوص تنظیم گری حوزه نشر اخبار و محتوای خلاف واقع نیز تنظیم گران بخشی متعددی درحال حاضر بر انتشار محتوا در فضای مجازی نظارت دارند و نمی توان صلاحیت  هیچ یک از این نهادها و اقداماتی را که تاکنون به انجام رسانده اند، را نادیده گرفت. درعین حال تقسیم وظایف و مشخص کردن اقدامات لازم الاجرا توسط هریک از دستگاه های اجرایی نیز درصورتی کارآمد و عملی خواهد بود که زمینه ی هماهنگی و همکاری بین آن ها فراهم شده باشد و مقررات نهایی با درنظر گرفتن ملاحظات و تجربه ی هریک از این نهادها تصویب گردد.

بررسی طرح پیشنهادی

در این بخش به بررسی طرح حاضر پرداخته می شود:

فصل اول- کلیات: یکی از پیش نیازهای اساسی تهیه متون قانونی، توجه به شفافیت و صراحت متن جهت جلوگیری از تفسیرپذیری بیش ازحد قانون و امکان نظارت دقیق بر حسن اجرای آن است. در این راستا تلاش شده مواردی که در ماده اول این قانون تعریف شده اند، مطابق با قوانین و مصوبه های پیشین بوده و با در نظر گرفتن تحولات پرشتاب حوزه فناوری ، قانون محدود به فناوری هایی که «امروزه» کاربرد دارند، نشود. در ماده ۱ این قانون واژگان و اصطلاحاتی چون «اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع»، «درگاه»، «درگاه نشر یک سویه» و … تعریف و تشریح شده است.

فصل دوم – وظایف دستگاه های اجرایی در زمینه محتوای خلاف واقع: این فصل شامل ماده ی ۲ و ۳ است. برای نمونه در بند ۱ ماده ی ۲ این قانون به لزوم «به کارگیری فناوری های به روز، برای ایجاد امکان ثبت آدرس اینترنتی «اخبار خلاف واقع منتشر شده در سکوهای نشر خارجی» توسط عموم کاربران» اشاره شده است.

فصل سوم – مسئولیت سکوهای نشر داخلی: این فصل شامل ماده ی ۴ تا ۹ است. برخی از مواردی که در این فصل به آن ها اشاره شده است عبارت اند از: موظف شدن تمامی سکوهای نشر به ایجاد گزینه ثبت «شکایت درباره خلاف واقع بودن محتوا»، اطلاع رسانی بهنگام و خودکار درخصوص «محتوای مشکوک» به کاربران و «محدود کردن اشتراک گذاری انبوه محتوای مشکوک».

فصل چهارم-جرائم و مجازات: فصل چهارم این طرح که شامل مواد ۱۰ تا ۱۴ است به جرائم و مجازات می پردازد. در این فصل به جرائم اشخاص حقیقی و حقوقی، دستگاه های اجرایی و سکوهای نشر در ارتباط با نقض مواد این قانون اشاره شده است.

جمع بندی

انفجار اطلاعات در عصر کلان داده ها و دیجیتالی شدن همه شئون زندگی بشری موجب افزایش اخبار و اطلاعات نادرست و خلاف واقع شده است. مطالعات پیرامون راه های پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات خلاف واقع در فضای مجازی و همچنین تجربیات کشورهای مختلف جهان در این حوزه نشان دهنده ضرورت توجه به چند محور اصلی برای مقابله با نشر اخبار خلاف واقع در فضای مجازی بوده و پژوهش حاضر به بررسی این محورها پرداخته است.

 محورهای پیش گفته عبارت اند از «رویکرد جامع نسبت به انواع محتوای خلاف واقع»، «تفکیک مسئولیت های نهاد تنظیم گر، پلتفرم و کاربران فضای مجازی»، «آگاهی بخشی به جای جرم انگاری، مبتنی بر امکان تضارب آرا (مسئولیت کاربران)»، «خودتنظیم گری و ایجاد زمینه ی نوآوری» و «تفکیک شئون قانون گذاری و تنظیم گری». در پایان نیز تصویری کلی از فصول و مواد طرح پیشنهادی ارائه شده است.

این مطالعه در آزمایشگاه داده و حکمرانی توسط فائزه اسماعیلی به سفارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۰و ۱۴۰۱ انجام شده است.