آسیب شناسی مشکلات ساختاری صنعت سیمان کشور

در حال حاضر، یک سوم ظرفیت تولید داخلی سیمان در کشور معادل ۲۸ میلیون تن بیش از حد نیاز است. این ظرفیت مازاد از یک طرف موجب کاهش غیرمنطقی قیمت‌ ها، و از طرف دیگر موجب هدر رفت یارانه انرژی در تولید بیش از حد سیمان شده‌ است. برای اصلاح این وضعیت لازم است با بازنگری در برنامه راهبردی صنعت سیمان، افزایش ظرفیت تولید سیمان متوقف شود و برای هر شرکت نیز سهمیه تولید معین گردد. همچنین، رینگ صادراتی بورس کالا با همکاری تشکل‌ های غیردولتی صنعت سیمان فعال شود و مجوز صادرات سیمان تنها به تولیدکنندگان داده‌ شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

صنعت سیمان کشور در حال حاضر با مشکلات زیادی روبرو است. ظرفیت تولید مازاد، رقابت منفی شرکت‌ های تولید سیمان بر سر کاهش غیرمنطقی قیمت‌ ها، مشکل در صادرات، استفاده نامناسب از یارانه انرژی و طرح‌ های جدید و نیمه تمام، بخشی از مشکلات فعلی این صنعت هستند. هدف این پژوهش بررسی و آسیب‌ شناسی مشکلات ساختاری صنعت سیمان کشور و ارائه راهکارهایی برای حل آن‌ها است.

اهداف و چشم‌ انداز برنامه‌ ریزی شده برای صنعت سیمان

بر اساس برنامه راهبردی توسعه صنعت سیمان، چشم انداز کسب جایگاه سوم جهان با ظرفیت تولید سالانه ۱۲۰ میلیون تن و رتبه اول در صادرات جهانی و رتبه اول ظرفیت تولید در منطقه هدف‌ گذاری شده‌است. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که این برنامه‌ ریزی راهبردی به علت عدم تحقق رشد اقتصادی مطلوب در دهه اخیر و از دست رفتن بازارهای صادراتی چندان واقع‌بینانه نیست و لازم است مورد بازنگری قرار گیرد.

ظرفیت تولید سیمان

در حال حاضر در کشور ۷۲ کارخانه سیمان با ظرفیت تولید ۸۸ میلیون تن در سال فعال هستند. ۱۰ طرح سیمانی جدید نیز در شرف بهره‌ برداری یا دارای پیشرفت فیزیکی بالا و در حال تکمیل است. طرح‌های در حال تکمیل نهایتا تا سال ۱۴۰۰ می‌توانند به بهره‌ برداری برسند. بنابراین با در نظرگرفتن همین طرح‌ ها، ظرفیت تولید سیمان کشور تا سال ۱۴۰۰ در مجموع ۹۸ میلیون تن خواهدبود. البته با افزایش تعداد روزهای کاری سال از ۳۰۰ روز به ۳۳۰ روز و استفاده از افزودنی‌ های رایج، در صورت نیاز، امکان افزایش تولید همین کارخانه‌ها به ۱۱۵ میلیون تن نیز وجود دارد. البته علاوه بر ۱۰ طرح در حال تکمیل، ۱۱ طرح متوقف دیگر نیز وجود دارد که هر کدام از آن‌ها یک میلیون تن به ظرفیت تولید سیمان کشور اضافه می‌کند.

وضعیت بازار داخلی سیمان

سرانه مصرف داخلی سیمان در هر کشور رابطه مستقیم با نرخ رشد اقتصادی آن کشور دارد. نسبت تناسب مصرف سیمان و نرخ رشد اقتصادی در ایران ۰.۹۵ است. مصرف داخلی سیمان در سال ۹۶ برابر ۴۹ میلیون تن بوده است. بر این اساس، اگر کشور نرخ رشد اقتصادی پایدار بالای پنج درصد را در سالیان متمادی تجربه نماید، میزان مصرف داخل سیمان در سال ۱۴۱۲ به ۱۰۰ میلیون تن خواهد‌رسید.

وضعیت صادرات و بازار صادراتی سیمان

دو کشور عراق و افغانستان مقاصد صادرات سیمان ایران هستند که در حال حاضر سالانه ۱۴ میلیون تن به آن‌ها صادر می‌شود. اما به صورت کلی، چشم انداز مثبتی برای رشد بازار صادراتی ایران به این دو کشور وجود ندارد و سناریوی خوش‌بینانه، حفظ سطح کنونی صادرات است. به علاوه، در شرایط فعلی به علت حضور دلالان در عرصه صادرات سیمان، عملا تولید‌کنندگان بهره‌ ای از منافع صادرات ندارند و سود صادرات به جیب تجار سرازیر می‌شود. به گونه‌ ای که از قیمت ۷۰ دلاری سیمان در افغانستان، تنها ۱۰ تا ۱۲ دلار عاید کارخانه‌ های ایرانی می‌گردد.

وضعیت قیمت سیمان

قیمت سیمان در کشور به علت وجود ظرفیت مازاد تولید بسیار پایین است. قیمت تمام‌شده هر تن سیمان برای تولید‌کنندگان در سال ۱۳۹۷، ۶۰ تا ۷۰ هزار تومان و قیمت فروش آن در بازه ۱۰۰ تا ۱۱۵ هزار تومان بوده است. البته قیمت واقعی سیمان بسیار بالاتر است.

برای محاسبه قیمت واقعی سیمان از قیمت فولاد استفاده می‌شود. زیرا مصرف سیمان و فولاد در هر کشور به یکدیگر مرتبط و متناسب با نرخ رشد اقتصادی است. نسبت قیمت فولاد به قیمت سیمان در منطقه خلیج فارس حدود ۷ است. بدین ترتیب با احتساب قیمت ۴۵۰۰ تومانی برای هر کیلوگرم میلگرد ساختمانی در آبان ماه ۹۷، قیمت هر تن سیمان در کشور در سال ۹۷ باید حدود ۶۵۰ هزار تومان باشد.

پیشنهادها و راهکارها

بررسی وضعیت تولید، بازار داخلی و صادراتی سیمان نشان می‌دهد که در حالت خوش‌بینانه، تا سال ۱۴۱۲، تولید ۱۱۴ میلیون تن برای مصرف داخلی و صادرات سیمان کافی است که این میزان می‌تواند توسط کارخانه‌های فعال و ۱۰ طرح در حال تکمیل تامین شود. بدین ترتیب، سرمایه گذاری برای توسعه طرح‌های بیشتر که عمدتا از منابع کم‌بهره بانکی صورت می‌گیرد، به معنای هدر رفت منابع کشور خواهد بود.

لازم به ذکر است که برای تولید هر تن سیمان حدود ۲۰ دلار یارانه انرژی توسط دولت پرداخت می‌شود. با توجه به قیمت‌های فروش سیمان، سودآوری شرکت‌های تولید‌کننده تنها منوط به بهره‌مندی از یارانه انرژی است. در این شرایط، صادرات سیمان به معنای صادرات یارانه انرژی به کشورهای همسایه است.

پیشنهاد ۱- توقف صدور مجوز برای طرح‌ های سیمانی جدید و ساماندهی طرح‌ های در دست احداث

وزارت صنعت، معدن و تجارت باید حداقل تا ۱۰ سال با صدور مجوز برای طرح‌ های سیمانی جدید موافقت ننماید. به علاوه، در مورد ۱۱ طرح سیمانی متوقف، دولت باید با جبران زیان‌ های وارد‌شده به سرمایه‌ گذاران، موافقت‌ نامه‌ های اصولی آن‌ها را لغو یا به مدت حداقل ۱۰ سال تعلیق نماید.

پیشنهاد ۲- مدیریت یکپارچه سطح تولید، توسط تشکل‌ های غیردولتی صنعت سیمان

با توجه به وجود ظرفیت مازاد، باید میزان کل تولید سیمان و سطح تولید هر شرکت محدود و مدیریت شود. تعیین سهمیه تولید هر شرکت باید توسط تشکل‌ های غیردولتی صنعت سیمان تحت نظارت کمیته تخصصی زیر نظر وزارت صنعت، معدن و تجارت و بر اساس شاخص ‌هایی شفاف تعیین شود.

پیشنهاد ۳- افزایش سطح قیمت سیمان

با کاهش سطح تولید، قیمت سیمان در کشور می‌تواند از حدود ۱۱۰ هزار تومان به ۱۵۰ هزار تومان (۱۵ دلار) افزایش یابد. با احتساب ۲۰ دلار یارانه انرژی مصرفی برای تولید هر تن سیمان، حداقل قیمت صادرات سیمان نیز باید ۳۵ دلار در هر تن باشد. لازم به ذکر است که بررسی‌ها نشان می‌دهد، افزایش قیمت سیمان تاثیر چندانی بر قدرت خرید مردم و قیمت مسکن نخواهد داشت.

پیشنهاد ۴- فعال شدن رینگ صادراتی بورس کالا و انحصار صادرات سیمان توسط تولیدکننده

با توجه به عدم نقش سازنده تجار در صادرات سیمان، لازم است سیمان به بورس کالا وارد شود و تنها تولیدکنندگان مجوز صادرات داشته باشند. تعیین سهمیه صادراتی هر شرکت و قیمت پایه رقابت در بورس کالا نیز صرفا باید توسط تشکل‌ های غیردولتی صنعت سیمان و بر اساس شاخص‌ هایی که توسط آن‌ها تعیین می‌شود، محاسبه گردد.

پیشنهاد ۵- تحریک بازار سیمان

تحریک بازار می‌تواند به افزایش مصرف سیمان کمک کند. رونق صنعت ساخت و ساز، توسعه رویه‌ های بتنی (جایگزین آسفالت‌ های سنتی) و صادرات سیمان به کشور سوریه در فرآیند بازسازی این کشور از راه‌ های تحریک بازار سیمان است.

پیشنهاد ۶- مصرف پسماندهای جامد شهری در تولید سیمان

مصرف پسماندهای جامد شهری در بسیاری از کارخانه‌ های سیمان کشور، به خصوص در مناطق حساس مانند استان‌ های شمالی و کلان شهرها، علی‌رغم نداشتن توجیه اقتصادی، اما با هدف مدیریت پسماندهای شهری و صنعتی حائز اهمیت است و می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.

جمع‌بندی

مشکل اصلی صنعت سیمان وجود ظرفیت تولید مازاد است که منجر به کاهش غیر اصولی قیمت و هدر رفت یارانه انرژی در تولید سیمان شده‌است. نابسامانی در وضعیت صادرات سیمان نیز این مشکلات را تشدید نموده‌است. راهکار حل این مشکلات در درجه اول جلوگیری از ایجاد ظرفیت تولید بیشتر و مدیریت سطح تولید کنونی است. در مرحله بعد لازم است قیمت سیمان واقعی‌تر شود و به صورت همزمان یارانه کمتری برای تولید آن اختصاص یابد. در نهایت نیز ورود سیمان به بورس کالا و انحصار صادرات به تولیدکنندگان می‌تواند بحران کنونی را حل نماید.

این مطالعه در مرکز پژوهش‌ های مجلس شورای اسلامی با همکاری فرید نمازی و مهدی بسطامی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.

محصول مرتبط: