عارضه یابی و آسیب شناسی وضعیت سهام عدالت
دادن اختیار فروش سهام به مردم؛ تنها راه نجات سهام عدالت
عارضه یابی وضعیت سهام عدالت پس از گذشت بیش از یک دهه از اجرای این طرح نشان میدهد که «نبود شفافیت و اطلاع رسانی مناسب درباره نحوه تاثیر گذاری مردم»، «عدم تخصص و خبرگی نمایندگان سهام عدالت در هیئت مدیره شرکت ها» و همچنین «نبود ساز و کار نظارتی بر عملکرد نمایندگان سهام عدالت» اشکالاتی را ایجاد نموده است. جهت نجات و تعیین تکلیف وضعیت سهام عدالت لازم است پس از اطلاع رسانی کامل نسبت به عملکرد شرکت های سهام عدالت و همچنین بورسی کردن شرکت های غیر بورسی سهام عدالت، اختیار فروش سهام به مردم داده شود.
ضرورت و اهداف پژوهش
با گذشت بیش از یک دهه از اجرای طرح سهام عدالت، این طرح هنوز به اهداف اعلامشده خود دست نیافتهاست و وضعیت آن در ابهام قرار دارد. با توجه به تعداد بالای سهامداران این طرح که حدود ۶۰ درصد مردم را تشکیل میدهد، ضرورت دارد که هر چه سریعتر، وضعیت سهام و مدیریت شرکت های سهام عدالت شفاف و تعیین تکلیف شود. هدف این پژوهش عارضه یابی و آسیب شناسی وضعیت موجود سهام عدالت و ارائه راهکارهایی برای حل آن است.
سهام عدالت چیست؟
طرح سهام عدالت، اولین اقدام جدی در راستای تحقق سیاست های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی بود و اجرای آن در سال ۱۳۸۵ آغاز شد. در طرح سهام عدالت بخشی از سهام ۴۹ شرکت سرمایه پذیر بزرگ دولتی، از طریق شرکت های سرمایه گذاری استانی و تعاونی های شهر و روستا، به مشمولین سهام (۴۹ میلیون نفر از دهک های پایین جامعه) واگذار شد.
اهداف اولیه این طرح، توزیع ثروت پایدار در میان مردم در جهت گسترش عدالت اجتماعی و همچنین کاهش نقش دولت در تصدی گری بنگاه های دولتی در راستای افزایش بهره وری اقتصادی آنها بود. تسریع در روند خصوصی سازی و انتقال مدیریت از دولت به عموم مردم نیز از اهداف دیگر این طرح بود. به عبارت دیگر، دولت با اجرای سهام عدالت قصد داشت در کنار مالکیت شرکتها، مدیریت سهام نیز به مردم منتقل شود تا از این طریق، مردم خودشان در شرکتهای سرمایه پذیر، تصمیم گیرنده اصلی باشند و با در نظر گرفتن منافع ناشی از مالکیت سهام و اعمال حق مدیریت، بهره وری اقتصادی بنگاهها را ارتقا دهند.
ساختار پیش بینیشده برای تاثیر گذاری مردم در تصمیم گیری شرکت های سرمایه پذیر سهام عدالت
برای تاثیرگذاری مردم بر مدیریت شرکت های سهام عدالت از ابتدا این مراحل طراحی شدهبود: مردم در مرحله اول به عنوان اعضای تعاونی های عدالت شهر و روستا، مجمع عمومی تعاونی های عدالت شهر و روستا را تشکیل داده و از میان خود، هیئت مدیره تعاونی های عدالت شهر و روستا را انتخاب میکنند. پس از آن، در مرحله دوم، اعضای هیئت مدیره تمامی تعاونی های عدالت شهر و روستای هر استان، مجمع عمومی شرکت سرمایه گذاری استان را تشکیل میدهند و از میان خود، هیئت مدیره شرکت سرمایه گذاری استان را مشخص میکنند.
سپس در مرحله سوم، اعضای هیئت مدیره تمامی استانها، مجمع عمومی کانون (کشوری) سهام عدالت را تشکیل میدهند و اعضای هیئت مدیره کانون (کشوری) سهام عدالت را از میان خود انتخاب میکنند. در نهایت، هیئت مدیره کانون سهام عدالت، یک یا چند نفر را به عنوان نماینده سهام عدالت در هیئت مدیره هر یک از شرکتهای سرمایهپذیر معرفی میکند.
آسیب شناسی وضعیت سهام عدالت در سال های گذشته
به گفته کارشناسان، سهام عدالت بلا تکلیف ترین دارایی کشور محسوب میشود. چرا که علیرغم انتقال مالکیت بخشی از سهام شرکت های مشمول این طرح در قالب سهام عدالت به مردم و تسویه طلب دولت از مردم (ناشی از واگذاری سهام) از محل سود شرکتها در مدت ۱۰ ساله معینشده، هنوز مدیریت و سهامداری این ۴۹ شرکت بزرگ به صورت قطعی به مردم واگذار نشدهاست. اشکالات اصلی ساختار اداره سهام عدالت در طول سالیان گذشته را میتوان موارد ذیل دانست:
-
عدم شفافیت و اطلاع رسانی مناسب پیرامون نحوه اثر گذاری مردم
از ابتدای اجرای طرح سهام عدالت تاکنون، اطلاعرسانی مناسبی در رابطه با نحوه نقشآفرینی مردم در مدیریت سهام عدالت و نحوه انتخاب هیئت مدیره تعاونیهای عدالت شهر و روستا و هیئت مدیره شرکتهای سرمایهگذاری استانی و نیز هیئت مدیره کانون (کشوری) سهام عدالت صورت نگرفتهاست. این عدم شفافیت زمینهساز بروز مسائل دیگری از جمله ورود افراد دارای رانت به جای افراد صاحب تخصص شدهاست.
-
عدم تخصص و خبرگی نماینده سهام عدالت در هیئت مدیره شرکت ها
بر اساس مکانیزم پیشبینیشده در ساختار سهام عدالت، نماینده سهام عدالت در شرکت های سرمایه پذیر توسط اعضای هیئت مدیره کانون انتخاب میشوند. اما شایان توجه است که انتخاب خود اعضای کانون، بر اساس تخصص نیست و این اعضا غالبا با لابی گری انتخاب شدهاند. در نتیجه، نماینده های سهام عدالت در شرکت های سرمایه پذیر نیز بدون اینکه تخصصهای لازم را داشتهباشند، صرفا بر اساس روابط شخصی با اعضای کانون به مجمع شرکت های سرمایه پذیر معرفی و وارد هیئت مدیره این شرکتها میشوند.
-
نبود سازوکار نظارتی بر عملکرد نماینده های سهام عدالت در هیئت مدیره شرکت ها
هیچ سازوکاری برای نظارت، ارزیابی و تضمین حسن عملکرد و تصمیمگیری نمایندگان سهام عدالت در هیئت مدیره شرکتهای سهام عدالت وجود ندارد. لذا عضو هیئتمدیره هیچ گونه الزامی برای عملکرد مناسب و اتخاذ تصمیمهایی پیرامون بهرهوری، افزایش سودآوری شرکت و همچنین جلوگیری از فسادهای مالی احساس نمیکند.
ریشه مشکلات فوق در رابطه با سهام عدالت در واقع، وجود چند نهاد واسط (تعاونی های شهر و روستا، شرکتهای سرمایهگذاری استانی و کانون سهام عدالت) است که هیچ گونه نفع یا ضرری نسبت به سودآوری یا زیان دهی شرکتهای سهام عدالت ندارند و در نتیجه انگیزه ای هم برای بهبود و ارتقای عملکرد شرکت ها ندارند. اکنون پس از گذشت ۱۰ سال از اجرای طرح سهام عدالت و آغاز زمان قانونی آزادسازی این سهام، لازم است آسیبشناسی فوق مورد توجه قرار گیرد تا در فرآیند آزادسازی سهام، اشکالات موجود نیز برطرف شود.
مدل پیشنهادی مطلوب برای آزادسازی سهام عدالت
جهت آزادسازی سهام عدالت اتخاذ یکی از دو راهبرد کلی «دادن اختیار فروش سهام به مردم» و «سلب اختیار فروش سهام از مردم» ناگزیر است. از آنجا که سلب اختیار فروش سهام از مردم، مستلزم ایجاد یک لایه واسط مدیریتی غیرذینفع و همچنین نظارت و مدیریت دولت بر شرکتهای سرمایهپذیر سهام عدالت است، به نظر میرسد دادن اختیار فروش سهام به مردم، گزینه مناسب تری است و زمینه را برای ورود بخش خصوصی به مدیریت شرکت های سهام عدالت بهتر فراهم میسازد. بنابراین پیشنهاد میشود که پس از اطلاع رسانی کامل نسبت به عملکرد شرکت های سهام عدالت و همچنین بورسی کردن شرکت های غیربورسی سهام عدالت، اختیار فروش سهام به مردم داده شود.
بدین ترتیب با تمرکز بر ارتقای حاکمیت شرکتی بنگاه ها و بدون اصرار به حفظ اجباری سهام نزد مردم، هم فرهنگ سهام داری و حفظ دارایی های مولد بین مردم توسعه پیدا میکند و هم اینکه از طریق خرید و فروش بلوکی سهام عدالت، زمینه ورود بخش خصوصی به مدیریت بنگاه های سهام عدالت فراهم میشود. بدین ترتیب، عملکرد اقتصادی بنگاه ها نیز افزایش پیدا خواهد کرد.
جمع بندی
بررسی وضعیت شرکت های سرمایه پذیر سهام عدالت نشان میدهد که علت اصلی اشکالات، وجود نهادهای واسطی است که در مدیریت شرکت ها نقش دارند در صورتی که سودآوری یا زیان دهی شرکت ها نفع و ضرری برای ایشان ندارد. این مسئله لازم است در زمان آزادسازی سهام عدالت مورد توجه قرار گیرد. بنابراین پیشنهاد میشود در گام اول عملکرد شرکت های سهام عدالت به صورت کاملا شفاف اطلاع رسانی شود؛ در گام دوم، شرکت های غیربورسی، وارد بورس شوند؛ در گام سوم هم، اختیار خرید و فروش سهام به مردم داده شود.
این مطالعه در شبکه کانونهای تفکر ایران با همکاری علی قربانی و محمدصادق کریمی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
محصول مرتبط: