ارتقای کیفیت معماری و شهرسازی در قانون جهش تولید و تامین مسکن

در چند سال اخیر کاهش تولید مسکن و بی توجهی به تامین نیاز مردم به مسکنِ مطلوب، سبب بروز مشکلات فراوانی برای متقاضیان حقیقی مسکن شده است؛ به طوری که این اتفاق برای قشر عظیمی از جامعه یکی از دغدغه های مهم و تا حدودی دست نیافتنی است. به این دلیل مجلس یازدهم شورای اسلامی اقدام به تهیه و تصویب قانونی با عنوان «جهش تولید و تامین مسکن» نمود که دولت را مکلف به تامین سالانه یک میلیون واحد مسکونی می کند. دولت سیزدهم نیز بر اساس این قانون و متناسب با برنامه های خود در حوزه مسکن، اقداماتی را جهت تولید انبوه مسکن آغاز نموده است. اما آن چه باید در اجرای این طرح ها مورد توجه گیرد درس از خطاهای طرح های پیشین جهت جلوگیری از ایرادات مشابه است.

ضرورت و اهداف پژوهش

سوابق پیشین تولید انبوه مسکن حاکی از آن است که علی رغم آثار مثبت، معایب و کاستی های فراوانی به خصوص در زمینه کیفیت معماری و شهرسازی در این طرح ها به چشم می خورد. این معایب زمینه ساز مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و … برای خانواده ها و شهروندان شده است. در راستای اجتناب و جلوگیری از اشتباهات پیشین و ارتقا کیفیت مسکن با نگاه هویت اسلامی- ایرانی در طرح جدید مسکن، ضرورت دارد اصول، کیفیت و بایسته های برنامه ریزی، طراحی و ساخت مسکن مورد واکاوی و بازخوانی قرار گیرد. همچنین برای رسیدن به هدف مشخص شده، راهبردهای متناسب استخراج شده و در طرح های آتی مورد عمل و توجه واقع شود. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ گویی به این ضرورت است. در این پژوهش مهم ترین نکات، اصول و بایسته هایی که لازم است در محتوا و اجرای هرگونه طرح تولید و تامین مسکن مورد توجه واقع شود و در سیاست گذاری ها، طراحی ها و اجرا ها لحاظ شود، بیان شده است.

درس از خطاهای گذشته

همان طور که بیان شد، طرح های مختلفی در دولت های پیشین در حوزه مسکن اجرا شد که هر کدام نقص ها و کاستی هایی را در بر داشته است. در ادامه به برخی از این کاستی ها اشاره خواهد شد و امید است در طرح جدید، این کاستی ها برطرف شود.

عدم تناسب حجم پروژه ­ها با نیاز و ظرفیت بازار سال های آینده

به عنوان نمونه یکی از نکاتی که در طرح مسکن مهر خصوصا در حومه شهرهای کوچک برای مجریان و خریداران این واحدها دردسر ساز شد، عدم تناسب حجم پروژه­ های تعریف شده با نیاز و حتی ظرفیت بازار سال های آینده آن منطقه بود. در برخی موارد بخاطر استفاده از تسهیلات ارزان قیمت ارائه شده، پیمانکاران و انبوه سازان اقدام به تعریف پروژه های کلان و سوداگرانه کرده و متاسفانه به دلایل مختلفی در اتمام و تحویل واحدهای ساخته شده به مصرف کنندگان نهایی بازماندند. این اتفاق بایستی مورد توجه طراحان سیاست جدید تولید انبوه مسکن قرار گیرد و ضروری است حجم نیاز مناطق مختلف کشور با یک ساز و کار مناسب سنجیده شود و خروجی این طرح، متر و معیار حجم واحدهای لازم برای ساخت در هر منطقه باشد.

تفکیک طبقاتی اجتماعی در مجموعه های مسکونی حاصل از طرح های تامین مسکن

اجرای متمرکز پروژه­ های این­چنینی خصوصا آن گونه که در طرح مسکن مهر در برخی از شهرستان ها اجرا شد، در بسیاری موارد منجر به تفکیک این پروژه ها از سایر مناطق شهری شده و بعضا منجر به متمایز شدن حتی ساکنین این مجتمع ها و نیز تمایز در معاملات خرید و فروش و اجاره این واحدها نیز می شود. به نحوی که به مرور زمان ارزش این واحدهای ساخته شده نسبت به سایر مناطق شهری یا حومه شهری (خصوصا در شهرهای کوچک) کم شده و استقبال از زندگی در آن ها نیز به تبع آن کاسته می ­شود. توجه به ساخت و ساز در فضاهای خالی بین بافت های موجود شهری، توسعه این طرح در مرمت و به سازی بافت های فرسوده شهری و نیز فراهم کردن امکان اجرای پروژه بصورت تک واحدی و کاملا مستقل توسط جامعه هدف، باعث می شود این تمایز و و تبعات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تا حد زیادی مرتفع شود. اجرای طرح جهش تولید مسکن در بین زمین های موجود در بافت­های موجود شهری و روستایی فواید دیگری از جمله عدم نیاز به ایجاد شبکه خدمات شهری، بهبود سطح استاندارد ساخت مسکن در بافت های فرسوده و مسکن روستایی، کاهش هزینه تهیه و تدارک زمین توسط دولت و … خواهد داشت.

عدم برنامه ریزی صحیح مطابق شرایط منطقه

نکته قابل تامل در بحث زمین مورد نیاز برای توسعه افقی شهرها، توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی هر منطقه است. در بسیاری مناطق کشور، صعب العبور بودن زمین، شیب زیاد و نامناسب، زاویه تابش نور، جهت وزش باد و بسیاری موارد این چنینی در انتخاب محل ساخت مسکن دخیل و موثر می باشند. یا مثلا در خطه شمال کشور، عدم قرارگیری در عرصه های منابع طبیعی مساله کلیدی در توسعه افقی مناطق مسکونی می باشد. لذا با توجه به مثال های فوق ضروری است ملاحظات انتخاب زمین چندان سهل و در دسترس انگاشته نشده و تمهیدات مناسب در این زمینه در نظر گرفته شود.

توجه به جنبه های گوناکون تولید مسکن

معماری و شهرسازی در فرهنگ اسلامی به این صورت تعریف شده است.  معماری و شهرسازی یعنی آباد کردن فضا و محیط زیست انسان ها با عناصر طبیعی و مصنوعی، متناسب با نیازهای مادی انسان ها و بستر ساز نیازهای روحی، اختیاری وتکاملی آن ها. بنابراین معماران و شهرسازان باید ابتدا آباد کننده محیط طبیعی بوده و فضای مصنوع یا خانه ها را هماهنگ با طبیعت و مکمل آن طراحی و خلق نمایند. یعنی فضای طبیعت مناسب بعد «حسی و غریزی» انسان ها و با حیوانات مشترک و برای سیر در آفاق است، اما فضای مصنوع باید مناسب بعد «عقلانی و روحانی» انسان­ ها بوده متضمن سیر در انفس انسان ها و وجه تکاملی آن ها باشد.

تهیه طرح­ های تولید مسکن در هر شهر و روستا باید متناسب با چشم­ انداز، اهداف و ضوابط طرح­ های جامع و تفصیلی شهری و هادی روستایی و اجتناب از اعمال تغییرات غیرکارشناسانه در طرح­های توسعه شهری و روستایی باشد. بنابراین باید شهرسازان برای شهرها و محلات، طرح های جامع و تفصیلی و برای روستاها طرح های توسعه مناسب و مطلوب را ارائه نمایند، آنگاه مهندسان مشاور معماری طرح های معماری را به کمک مهندسان عمران، مکانیک، برق و غیره به صورت مناسب و مطلوب برای اجرا ارائه کنند.

مکان خانه باید در محلی باشد که معاش افراد را تامین کند و تضمین کننده اشتغال مفید و پایدار ساکنان باشد. بنابراین برنامه ریزی ملی، منطقه ای، استانی، شهری و روستانی، در جهت کشف استعدادهای تولیدی و اشتغال زا، برای «مکان یابی خانه ها» مقدم بر خانه سازی است. تامین زیرساخت های شهری، نظیر جاده ها، پل ها، آب، برق، گاز، تلفن، اینترنت و غیره از ضروریات یک زندگی امروزی است. بنابراین تامین آن ها قبل و یا حداقل هم زمان با ساختن خانه ها باید آغاز شده و اجرا شوند. در مجموعه های شهری باید مساحت زمین کافی باشد تا توسعه خانه متوازن با توسعه در آمد خانواده و تعداد اعضا آن قابل توسعه افقی و عمودی حداکثر در حد دو طبقه بوده و امکان اسکان پایدار را برای خانواده ها فراهم آورد.

خانه مناسب و مطلوب که متضمن استقلال، آزادی، حریم و حرمت اعضا خانواده باشد، خانه با مالکیت مستقل برای یک خانواده و یا چند خانواده مَحرَم، با پارکینگ و حیاط و فضای سبز مطلوب می باشد. همچنین چند واحد همسایگی در کنار یکدیگر باید دارای یک فضای عمومی سر سبز برای بازی مشترک بچه­ ها، ملاقات و گفتگوی بزرگان و تعاملات همسایگی و تامین خدمات ضروری باشد. در روستاها باید زمین کافی در اختیار روستائیان قرار گیرد تا توسعه افقی و پایدار خانه امکان پذیر شده و فضای مناسب و مطلوب برای تولیدات خانگی نظیر میوه ها، حبوبات، سیفی جات و امکان پرورش حیوانات اهلی و آبزیان و صنایع دستی و غیره امکان پذیر باشد.

در خانه های مستقل تفکیک فضای خصوصی افراد و اعضا خانواده از فضای مهمان ضروری است. پنجره ها باید به حیاط های داخل باز شوند و متضمن نور، آفتاب، کوران و دید مناسب باشند. حفظ حریم اتاق خواب والدین از فرزندان دختر و پسر و در مجموع حفظ حریم فضاهای خصوصی اعضا، از فضاهای عمومی و خدماتی لازم و ضروری است.

جمع بندی

سیاست گذاری در حوزه مسکن در دولت های مختلف با طرح های متفاوتی اجرا شده است. هر یک از این طرح ها در کنار آثار مثبت خود، تبعات دیگری را در پی داشته اند که به موجب آن رسیدن به هدف نهایی طرح با مشکلاتی مواجه شده است. به این منظور در این پژوهش با تبیین ایرادات طرح های پیشین همچون «عدم تناسب حجم پروژه ­ها با نیاز و ظرفیت بازار سال های آینده»، « تفکیک طبقاتی اجتماعی در مجموعه های مسکونی حاصل از طرح های تامین مسکن» و «عدم برنامه ریزی صحیح مطابق شرایط منطقه» راهکارهایی برای بهبود طرح جدید مسکن ارائه شده است. این راهکارها جنبه های مختلفی مانند جنبه های فنی، مهندسی، اجتماعی و… را از مفهوم مسکن در بر دارد. امید است با به کار گیری این توصیه ها، ایرادات گذشته در طرح جدید دیده نشود.

این مطالعه در اندیشکده شهر اسلامی- ایرانی توسط بهزاد عمران زاده و رامین خورسند در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.