آسیب شناسی فرهنگی- اجتماعی خدمات مراکز روانشناسی در ایران و ارائه راهکارهای ارتقای کمی و کیفی

از دو دهه اخیر تاکنون مراکز خدمات روانشناسی و مشاوره در ایران رشد سریع و روزافزونی را تجربه نموده است. در حال حاضر مراکز خدمات روانشناسی در بسیاری از نهادها و سازمان ها همچون دادگستری ها، نیروی انتظامی، ارتش، سپاه پاسداران، اداره بهزیستی و… به صورت رسمی مشغول به فعالیت هستند. مراکز خدمات راهنمایی و مشاوره سراسر کشور با وجود توسعه و پیشرفتی که داشته است اما هم چنان از کارآمدی و تاثیر گذاری چندانی برخوردار نبوده و در بسیاری از موارد بر نارضایتی خدمات افزوده و حتی در برخی موارد هم چون مشاورهای ناصحیح در امور ازدواج و طلاق، پیامدهایی را نیز به همراه داشته است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در دو دهه اخیر، رشد روزافزون تولیدات علمی در حوزه روانشناسی بسیار چشمگیر بوده است که یکی از مهم ترین آن ها تلاش متخصصان این امر در بومی سازی علم روانشناسی با توجه به فرهنگ دینی جامعه ایران بوده است؛ اما با وجود تاکید قوانین کشور براهمیت، ضرورت و توجه به مسئله مشاوره خانواده و خدمات روانشناسی و رشد مراکز متعدد در ارائه این خدمات، همچنان آسیب هایی در چگونگی کمی و کیفی خدمات مشاوره و روانشناسی در کشور وجود دارد که بررسی آن را ضروری می سازد. از این رو در این مقاله با شیوه توصیفی- تحلیلی و با بکارگیری روش تحلیل کیفی در منابع و دیدگاه های خبرگانی موجود در منابع و سایت های معتبر، به بررسی آسیب ها و چگونگی ارتقای کمی و کیفی خدمات این مراکز پرداخته شده است.

وضعیت شناسی مراکز روانشناسی در ایران

امروزه مسئله سلامت و روان، بهداشت فردی و جمعی جامعه از اهمیت بالایی برخوردار بوده و مورد توجه بسیاری از اندیشمندان و روانشناسان قرار گرفته است که رشد علمی و تولید مقالات و هم چنین میزان توجه به این علم و رشته در دانشگاه ها و سازمان ها این اهمیت را نشان می دهد. طبق آنچه سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران را از معرفی مراکز خدمات روانشناسی و مشاوره درسایت خود قرار داده است در تهران ۲۳۵ مرکز و در شهرستان ها ۲۱۱ مرکز خدمات وجود دارد و بیش از ۵۰۷۳ نفر از روانشناسان و مشاوران نامشان در این سایت بیان شده است. برای بررسی خدمات و اهمیت وجود مراکز خدمات روانشناسی در ایران می توان از دو منظر به بررسی آن پرداخت. نخست از جهت جایگاه دین و فرهنگ دینی در مراکز خدمات مشاوره ای و دوم بررسی وضعیت نیاز جامعه به این مراکز و میزان و چگونگی ارائه خدمات آنان است.  

جایگاه دین در مراکز خدماتی روانشناسی و مشاوره در ایران

 یکی از مهم ترین عوامل تاثیر گذار در ارائه خدمات مشاوره ای در ایران، توجه به دین و باورهای اسلامی در کنار فرهنگ رایج جامعه ایران است. نکته حائز اهمیت آن است که بهره مندی از مفاهیم دینی در روانشناسی و خدمات مشاوره ای در کشور، با وجود نکات مثبت گرا و مفید، می تواند خطر آفرین نیز باشد. در واقع اگر روانشناسان و مشاوره دهندگان، از منظر دینی و علم دچار ضعف باشد، به جد می تواند راهکارهای دینی در این مشاوره ها موجبات دین گریزی در مردم جامعه را فراهم سازد و این امر می طلبد به بررسی دقیق مراکز مشاوره و روانشناسی در ایران پرداخت و جایگاه دین اسلام و فرهنگ دینی جامعه را مورد لحاظ قرارداد.

وضعیت جامعه ایران در میزان نیاز به مراکز روانشناسی

طبق آمار در جامعه ایرانی طی ۹ سال (سال ۷۸ و ۸۷)  با استناد به تحقیقات انجام شده روند ابتلا به بیماری های روان درمانی، رشد ۶۰ درصدی داشته است. براساس مطالعات انجام شده، میزان شیوع اختلالات روانی در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال ایران، بین سال های ۸۹ تا ۹۰، ۲۳.۶ درصد است که این رقم هم چنان در حال رشد است. نکته مهم دیگر آنکه علی رغم اعلام مقامات رسمی، مبنی بر تجربه بیماری روانی در طی یک سال برای ۲۵ درصد افراد و نیاز آنان به مداخلات درمانی، تنها ۳ درصد از اعتبارات بخش سلامت به این مسئله اختصاص داده می شود و بیشتر هزینه های درمان این بیماری ها نیز شامل بیمه نمی شوند که در نتیجه بیش از نیمی از افراد مبتلا (۵۶ درصد) گرچه از اختلالات روان پزشکی رنج می کشند، لیکن از مداخلات بهداشتی درمانی نیز بهره مند نمی شوند.

آسیب ها و کاستی های موجود در مراکز روانشناسی

در جامعه کنونی، مراکز روانشناسی و مشاوره به عنوان عاملی موثر در زندگی (ازدواج و طلاق، طبق دستور قوه قضائیه) یا تحولات زندگی و چالش های خاص آن شناخته می شود و تقریبا فوبیای مراجعه به این متخصصان از جامعه تا حدودی نسبت به دهه های پیشین رخت بربسته است. در حقیقت ارتقاء بهداشت روانی افراد جامعه از طریق آموزش های مناسب، مشاوره و مداخلات به هنگام مددکاری اجتماعی، می تواند تا حدود زیادی جامعه را از بروز و گسترش مشکلات و آسیب های اجتماعی جلوگیری نماید. از این رو بررسی آسیب ها و کاستی های مراکز روانشناسی در ارائه خدمات بهتر این مراکز راه گشا خواهد بود. در ادامه به برخی از آسیب ها و کاستی هایی که در ارائه خدمات از سوی این مراکز وجود دارد اشاره شده است:

• ضعف در حوزه به کارگیری فارغ التحصیلان و نبود مراکزی برای تربیت روانشناسان و مشاوران با تاکید بر اخلاق حرفه ای و امکان تحصیل رشته های غیر مرتبط در رشته روانشناسی؛
• بومی نبودن نظریات و منابع روانشناسی؛
• فقدان تعامل صحیح میان روان شناسان و روانپزشکان در کنار نبود کارورزی برای کسب تجربه حرفه ای؛
• تطابق نداشتن بعضی مبانی روانشناسی روز با فرهنگ ایرانی- اسلامی؛
• بیمه نبودن خدمات روانشناسی؛
• نبود فرهنگ مراجعه به مراکز مشاوره؛
• ارائه مجوز های غیر اصولی به برخی مراکز مشاوره ازدواج و تاسیس مراکز مشاوره بهزیستی بدون اطلاع و تایید سازمان نظام روانشناسی.

راهکارهای موفقیت مراکز روانشناسی

دستیابی به راهکارها برای ثمرات بیشتر مراکز روانشناسی و مشاوره، درگام نخست مستلزم رفع آسیب های ذکر شده است. با بررسی راهکارهای بیان شده در پژوهش ها، مصاحبه ها و دیدگاه خبرگان می توان به راهکارهایی موثر در این زمینه دست یافت. اگر راهکارهای ذکر شده در این حوزه به صورت چندگام و با ترتیب زمانی انچام پذیرد، می توان توان خدماتی این مراکز را افزایش داده و به نوعی جایگاه آنان را ارتقا بخشید.

• گام اول: بر این مبنا باید در گام اول، اقدام به اصلاح ساختار زیر بنایی این مراکز نمود و در میان تمامی مراکز با تقویت متون اسلامی و ارتقای سیستم غیرحضوری و ارائه مدلی ایرانی- اسلامی، اشتراکات مبنایی ایجاد کرد.
• گام دوم: درگام دوم، باید به سمت یکپارچه سازی ساختار روبنایی این مراکز با بومی سازی دانش روانشناسی و مشاوره و شیوع آن در همه مراکز کشور و بهره گیری از تجربیات متخصصان این حوزه رفت. در کنار آن باید به تربیت نیروهای متخصص روانشناسی اسلامی همراه با سازماندهی و تقویت فارغ التحصیلان این رشته با ایجاد واحدهای کارورزی اقدام نمود.
• گام سوم: در گام سوم، باید نظارت بر این مراکز را تقویت کرد و سعی نمود خدمات روانشناسی را با کیفیت بیشتر و سالم سازی محیط افزایش داد که یکی از بهترین راهکارهای آن بهره گیری از روانشناسان خانواده و حضور مستمر این مشاوران در جامعه به ویژه از دوران دبستان تا دانشگاه و بعد در میان خانواده ها است.

جمع بندی

امروزه با توجه به اهمیت بالای مسئله سلامت و روان، بهداشت فردی و جمعی اما همچنان آسیب هایی در چگونگی کمی و کیفی خدمات مشاوره و روانشناسی در کشور وجود دارد. از این رو برای دستیابی به ثمرات بیشتر مراکز روانشناسی و مشاوره، درگام نخست مستلزم شناسایی آسیب ها و رفع آن ها است. این مراکز از آسیب های مختلفی هم چون بومی نبودن نظریات و منابع روانشناسی، ضعف فرهنگی مراجعه به روانشناسان در مردم، بیمه نبودن خدمات روانشناسی و… رنج می برند. برای حل این مسائل در گام اول، اقدام به اصلاح ساختار زیر بنایی این مراکز و ارتقای سیستم غیرحضوری و ارائه مدلی ایرانی- اسلامی نمود. در گام بعدی یکپارچه سازی ساختار روبنایی این مراکز با بومی سازی دانش روانشناسی و مشاوره و در گام آخر باید نظارت بر این مراکز را تقویت کرد و سعی نمود خدمات روانشناسی را با کیفیت بیشتر و سالم سازی محیط افزایش داد.

این مطالعه در مرکز پژوهشی مبنا توسط سید مرتضی میرتبار در سال ۱۳۹۷ انجام شده ‌است.