سازگاری فرهنگی و اجتماعی دانشجویان بین المللی

بین المللی سازی آموزش عالی فرایند گستره ای است که می تواند شامل فعالیت های بسیار متنوعی در سطح ملی و بین المللی باشد. بین المللی سازی آموزش عالی، علی رغم اینکه واضح به نظر می رسد، مفهوم سیال، مبهم و پیچیده ای است و جزء آن دسته از عبارت هایی است که در معانی متعددی به کار می رود. در واقع ذی نفعان مختلف در کشورهای مختلف به تناسب اهداف و نیازهای خود آن را در معنای مورد نظرشان به کار می گیرند. در کنار چهار دلیل سنتی اجتماعی، سیاسی، آکادمیک و اقتصادی دلایل نوظهوری هم چون شهرت و وجهه بین المللی یا به اصلاح دیگر برندسازی از دلایل استقبال دولت ها از بین المللی سازی آموزش عالی است.

ضرورت و اهداف پژوهش

طی دهه گذشته سیاست های آموزش عالی کشور به سمت افزایش جذب دانشجوی بین المللی حرکت کرده است. پیرو سیاست های جدید دانشجویان بین المللی حاضر در ایران از حدود ۴ هزار نفر به ۲۴ هزار نفر رسیده است. البته به دلیل تازگی موضوع، بیشتر سیاست ها و برنامه ها معطوف به مرحله ی جذب بوده و سیاست گذاری برای تسهیل زندگی دانشجویان در دوران تحصیل و کسب رضایت آن ها مورد توجه نبوده است. این در حالی است که عدم سازگاری با محیط جدید از مهم ترین عوامل ریزش دانشجویان بین المللی به شمار می رود. در واقع ادامه ی تحصیل یا ترک تحصیل دانشجو به میزان زیادی با توجه به سازگاری او قابل پیش بینی است. مسائل فرهنگی و اجتماعی از مهم ترین دلایل انتخاب کشورها به عنوان مقصد تحصیلی است و همچنین از جمله متغیرهایی است که بیشترین تاثیر را بر رضایت از زندگی در دوران تحصیل دارد. از همین رو دانشگاه های موفق دنیا با سرمایه گذاری در این زمینه به دنبال برندسازی هستند و برنامه های متنوعی را برای سازگاری دانشجویان (هم با دانشگاه و هم با جامعه جدید) اجرا می کنند. ازاین رو در این گزارش به بررسی تجربه سایر کشورها در جذب دانشجویان بین المللی پرداخته شده است.

آموزش عالی بین المللی: دولت ها و سیاست ها

اولین چیزی که با شنیدن دانشگاه بین المللی یا آموزش عالی بین المللی به ذهن متبادر می شود، تبادل دانشجو است چرا که کلاستیک ترین، معمول ترین و پربسامدترین شکل بین المللی سازی آموزش عالی همین تبادل دانشجو یا جذب دانشجو از سایر کشورها است. از نظر دولت ها حضور دانشجویان بین المللی از عوامل توسعه اجتماعی و به خصوص توسعه آموزش عالی است. با توجه به اینکه شبکه روابط اجتماعی فارغ التحصیلان از اصلی ترین مسیرهای جذب دانشجوی بین المللی است، نارضایتی هر دانشجو به منزله بسته شدن در ورودی های بعدی خواهد بود. از طرف دیگر تحصیل دانشجو در انزوا و بدون آمیختن با جامعه میزبان به مانعی بر سر راه اهداف فرهنگی و سیاسی کشورها است. اغلب کشورها به دنبال تقویت هویت ملی و معرفی فرهنگشان به سایر جوامع و از دیگر سو غنی سازی فرهنگ محیط آکادمیک با حضور فرهنگ های متنوع و حتی پویایی و سرزندگی محیط آموزشی هستند. انزوای دانشجوی بین المللی به معنی از دست رفتن همه این دستاوردها است. به این ترتیب هم دولت ها و هم نهادها و موسسات آموزشی به تسهیل زندگی دانشجویان بین المللی و ادغام آن ها با جامعه میزبان به مثابه شاه کلید جذب دانشجو نگاه می کنند و سیاست ها و برنامه های متنوعی را دنبال می کنند. این سیاست ها و برنامه ها از مصوبات دولت مرکزی و سیاست های مهاجرتی تا فعالیت شهرداری ها گسترده است و در داخل دانشگاه از تاسیس دانشکده های چند زبانه تا آموزش نیروی انسانی برای مرکز مشاوره دانشگاه اقدامات ریز و درشتی شامل می شود.

مسائل اجتماعی و فرهنگی در مطالعات جهانی

مهاجرت تحصیلی در همه جوامع همراه با چالش ها و مسائل اجتماعی و فرهنگی است که اغلب مهاجرت دانشجویی همراه با شوک فرهنگی همراه است. شوک فرهنگی به مثابه پیامد فشار و اضطراب ناشی از مواجهه با فرهنگ جدید و احساس سردرگمی، ابهام و ناتوانی حاصل از دوری از فرهنگ و ارزش های پیشین اجتماعی تعریف می شود. موضوع درمورد دانشجویان بین المللی کمی پیچیده تر است زیرا علاوه بر دور افتادن از جامعه و فرهنگ آشنا، از خانواده خود نیز دورند. انتظار می رود افراد با کنار آمدن با این مشکلات وارد مرحله سازگاری یا بازیابی تدریجی شوند. در این مرحله افراد آموخته اند که چطور با محیط پیرامون خود و تازگی های آن سازگارشوند. مرحله نهایی تطابق یا فرهنگ پذیری است. دستیابی به این مرحله نیازمند مواجهه سازنده با جامعه جدید و شوک های فرهنگی پیش آمده است. در این مرحله فرد از مواجهه با مشکلات فراتر رفته و با یادگیری عمیق فرهنگ جدید در هویت فرهنگی خود بازاندیشی می کند. سازگاری فرهنگی- اجتماعی به توانایی فرد در تعامل با فرهنگ میزبان اشاره دارد و شامل قابلیت درک و فراگیری فرهنگ و کسب مهارت های اجتماعی در ارتباطات اجتماعی می شود. تشکیل شبکه روابط، داشتن حمایت اجتماعی و دوست یابی در کشور بیگانه، بیش از دانشجوی بین المللی به نحوه  و میزان پذیرش جامعه میزبان وابسته است. دراین زمینه نگرش جامعه میزبان به شهروندان سایر کشورها و تساهل و تسامح آنان در پذیرش تفاوت فرهنگی بسیار مهم است. از همین رو ویژگی های فرهنگ میزبان، یکی از عوامل تاثیرگذار بر تطابق فرهنگی- اجتماعی است.

تجربه های سیاستی

تجربه عملی سایر کشورها نسبت به ابعاد مسئله دید وسیع تری پیداکرده و باعث ایده های جدیدی در ساحت سیاست گذاری و برنامه ریزی می شود. از این به مرور سیاست های سه کشور، نیوزیلند، ترکیه و سیدنی پرداخته شده است. این نمونه ها از قاره ها و کشورهای مختلف انتخاب شده اند تا رویکردها و سلایق متنوع پوشش داده شود.

تجربه نیوزیلند در سیاست گذاری دانشجویان بین المللی

نیوزیلند با سابقه ۲۵ ساله در جذب دانشجویان بین المللی و با توجه به خوشنامی در این زمینه، خیلی زودتر از سایر کشورها به نیازهای فرهنگی و اجتماعی دانشجویان بین المللی توجه کرد. اولین دستورالعمل سلامت روان دانشجویان بین المللی در سال ۲۰۰ در این کشور منتشر و آخرین نسخه آن در ۲۰۲۱ ویرایش شده است. این دستورالعمل ها شامل اقدامات لازم در محیط آموزشی و خوابگاهی، گزارش هایی در رابطه با ساختار سازمانی دانشگاه و نیازهای خاص دانشجویان بین المللی است. از جمله این اقدامات به برخی اشاره شده است: آموزش کارکنان و شرح وظایف آنان با هدف ارتقای بهزیستی و امنیت دانشجویان، فراهم کردن محیط های آموزشی برای زبان آموزان، ارائه آموزش های لازم به دانشجویان و کارکنان جهت کاهش آسیب های ناشی از تبعیض، نژاد پرستی و…

تجربه  اتحادیه تشکل های دانشجویان بین المللی (اودف) ترکیه

اتحادیه اودف ۱۶ سال پیش با نظر دولت ترکیه تشکیل شده است و در مجموع بیش از ۶۰ هزار دانشجوی بین المللی تحت حمایت اودف قراردارند. این  اتحادیه دانشجویان بین المللی را راهنمایی و با تعامل با نهادهای دولتی به دانشجویان در حل مشکلاتی نظیر بیمه و خدمات درمانی، مجوز اقامت، خوابگاه و…کمک می کند. از ویژگی های خاص این اتحادیه بر مفهوم «اخوت در چارچوب دانش دینی» است. برخی از اردوهای آموزشی با تکیه بر این مفهوم و برای این که دانشجویان میهمان برغنای قدرت معنوی خود بیافزایند و ازاین معنویت بیکران بهره ببرند ترتیب داده می شوند. مفاهیم صلح و دوستی نیز مورد توجه اتحادیه قراردارد. برگزاری مسابقات فرهنگی و هنری دانشجویان بین المللی، مطالعات آکادمیک، فعالیت های آموزشی و اجتماعی و…. از برنامه های این اتحادیه برای دانشجویان بین المللی است.

برنامه های شهرداری شهرسیدنی برای دانشجویان بین المللی

شهرداری سیدنی  طی سال های گذشته تمرکز زیادی بر بهبود شرایط دانشجویان بین المللی داشته و ابتکارات زیادی را در این زمینه به خرج داده است. شهرداری سیدنی دو انگیزه عمده برای این سیاست ها دارد. اولی سهم دانشجویان بین المللی در اقتصاد شهر و دومی نقش آنان در شهرت جهانی سیدنی و برندسازی است. افزایش کیفیت بخش آموزش بین المللی، موقعیت سیدنی را در سطح جهانی به عنوان یک مقصد آموزشی و تحقیقاتی برجسته ارتقا می دهد. از منظر شهرداری سیدنی جامعه دانشجویی بین المللی نقش کلیدی در رشد و تقویت ارتباطات جهانی سیدنی دارد و دانشجویان بین المللی می توانند کمک قابل توجهی به اقتصاد دانش بنیان و ارتباطات تجاری سیدنی کنند.

جمع‌بندی

طی دهه گذشته سیاست های آموزش عالی کشور به سمت افزایش جذب دانشجوی بین المللی حرکت کرده است؛ زیرا از نظر دولت ها حضور دانشجویان بین المللی از عوامل توسعه اجتماعی و به خصوص توسعه آموزش عالی است. مهاجرت تحصیلی در همه جوامع همراه با چالش ها و مسائل اجتماعی و فرهنگی است. از این رو بررسی تجربه عملی کشورهای موفق همچون نیوزیلند، ترکیه و سیدنی، در این عرصه باعث ایده های جدیدی در ساحت سیاست گذاری و برنامه ریزی می شود. نیوزیلند با سابقه ۲۵ ساله در جذب دانشجویان بین المللی و با توجه به خوشنامی در این زمینه، اولین دستورالعمل سلامت روان دانشجویان بین المللی در سال ۲۰۰ در این کشور منتشر و آخرین نسخه آن در ۲۰۲۱ ویرایش شده است. اتحادیه اودف ترکیه نیز با راهنمایی و فراهم کردن امکانات مناسب و متنوع توانسته است ۶۸ هزار دانشجوی بین المللی را تحت حمایت قراردهد. شهرداری سیدنی نیز با دو انگیزه پیشرفت اقتصادی شهربه کمک دانشجویان بین المللی و برندسازی به افزایش کیفیت بخش آموزش بین المللی و جذب دانشجویان پرداخته است.

این مطالعه با همکاری اندیشکده دیاران و پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف تحت عنوان برنامه آفاق توسط سپیده اکبرپوران در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.