تسهیل فرزندآوری خانواده ها با کمک مشارکت مردمی

بررسی شاخص های متعدد جمعیتی که مبین وضعیت زادآوری کشور هستند، نشان از نامطلوب بودن سطح فرزندآوری کل کشور دارد. بیش از دو دهه است که نرخ فرزندآوری کل زیر حد جانشینی قرار دارد و طی دهه ۹۰ یک پنجم تعداد موالید از بین رفته است. کاهش زادآوری مشکلات فراوانی را برای کشور به دنبال خواهد داشت. از جمله این مشکلات می توان به مواردی چون افزایش تعداد سالمندان، کاهش نیروی کار و مشکلات امنیتی اشاره کرد. در این میان کاهش زادآوری در کلانشهرها نسبت به شهرهای دیگر نمود بیشتری پیدا می کند؛ چراکه بیش از ۳۵ درصد جمعیت کشور در کلانشهرها زندگی می کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

مقوله جمعیت از مولفه های مهم قدرت ملی هر کشوری محسوب می شود. بررسی ها نشان می دهد که جوامع همواره به دنبال داشتن جمعیتی مطلوب هستند. چند دهه است که اغلب کشورهای دنیا با چالش کاهش سطح فرزندآوری مواجه هستند و دولت ها بخش قابل توجهی از توان و امکانات خویش را صرف افزایش سطح زادوولد و مقابله با تبعات کاهش سطح فرزندآوری همچون سالمندی جمعیت می کنند. از آنجا که به استناد آمار و مطالعه شاخص ها وضعیت فرزندآوری در ایران نامطلوب ارزیابی می شود، نظام جمهوری اسلامی نیز به مقوله جمعیت نگاه ویژه ای پیدا کرده است. تصویب و ابلاغ قانون تعالی خانواده و جوانی جمعیت در سال ۱۴۰۰ مهم ترین اقدام سیاستی اخیر نظام جمهوری اسلامی در موضوع جمعیت بوده است. برای کاهش تبعات نزولی بودن روند تغییرات سطح فرزندآوری در جامعه، لازم است تا موانع فرزندآوری به صورت مطلوب شناسایی و به موقع مرتفع شوند. بسیاری گمان می کنند برای افزایش سطح فرزندآوری در یک جامعه باید سیاست های تشویقی را به کار برد که نیاز به منابع سنگین مالی دارند؛ در حالی که با شناسایی درست موانع فرزندآوری در یک جامعه می توان راه حل های مقرون به صرفه ای ارائه دارد که علاوه بر کاهش دادن هزینه های دولت، موانع فرزندآوری را به صورت مطلوبی مرتفع می سازد. برای دستیابی به این هدف نوع و خصیصه های مخاطبان سیاست های ارتقای سطح زادآوری، اهمیت بسیاری دارند. از همین رو پژوهش حاضر به بررسی رفع موانع زادآوری زوجین ساکن کلان شهرهای کشور به واسطه ویژگی ها و شرایطی که دارند پرداخته است و در پایان به بررسی نرم افزار پیشنهادی «مادریار» پرداخته می شود.

وضعیت نامطلوب زادآوری در کلانشهرها

طبق تعریف مرکز آمار ایران، به شهرهای دارای جمعیت بالاتر از ۱ میلیون نفر کلانشهر گفته می شود. طبق این تعریف و بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ شهرهای تهران، اصفهان، کرج، مشهد، تبریز، شیراز، قم و اهواز کلانشهرهای ایران محسوب می شوند. در اوایل دهه ۹۰ تغییرات سهم کلانشهرها از تعداد کل موالید کشور روندی افزایشی داشته، سپس در میانه دهه، تغییرات تقریبا ثابت مانده و بعد از آن روند تغییرات کاهشی بوده است. شرایط یادشده در حالی است که طی بازه زمانی دهه ۹۰، جمعیت کلانشهرها افزایش یافته، تغییرات تعداد خانوار روندی صعودی پیموده و جمعیت جوان قابل توجه است. همچنین علاوه بر کاهش سهم کلانشهرها از تعداد موالید کل کشور، متوسط بُعد خانوار نیز درمجموع کلانشهرها کاهش یافته است. در همین راستا، بین سال های ۱۳۹۰ تا ۹۵، بُعد خانوار از ۳.۳ به ۳.۱ نفر کاهش یافته است.

اهمیت و ضرورت پرداخت به مقوله زادآوری در کلانشهرها

پرداخت به مقوله فرزندآوری در کلانشهرها از چند جهت دارای اهمیت است که عبارتند از:

جمعیت قابل توجه کلانشهرها و ساختار سنی جوان

مطابق نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ ایران، حدود ۷۵ درصد از جمعیت کشور در شهرها ساکن هستند. این در حالی است که در سال ۱۳۳۵ تقریبا ۷۰ درصد از جمعیت کشور ساکن در روستا بوده اند و طی ۶۰ سال، نسبت شهرنشینی به روستانشینی کاملا معکوس شده است. در سال ۱۳۹۵، کلانشهرها ۳۵٫۱ درصد از جمعیت شهرنشین کشور را در خود جای داده بودند. به گونه ای که در آن سال، بیش از ۲۰,۸ میلیون نفر یا یک چهارم جمعیت کشور در کلانشهرها زندگی می کردند. علاوه بر جمعیت بالای کلانشهرها، ساختار سنی جمعیت ساکن در آن مناطق نیز به گونه ای است که جمعیت جوان سهم بالایی دارد. حدود ۴۰ درصد از جمعیت ساکن در کلانشهرها در بازه سنی ۲۰ تا ۳۹ سال قرار دارند. درواقع جمعیت در سن عرفی ازدواج، تشکل خانواده و زادآوری در کلانشهرها قابل توجه است.

تعداد بالای خانوار کلانشهرها

تا سال ۱۳۹۵ بیش از ۲۴ میلیون خانوار در کشور وجود داشته است که حدود یک سوم از آن ها ساکن کلانشهرها بودند. مضاف بر تعداد قابل توجه خانوار در کلانشهرها، بررسی ها نشان از رشد تعداد خانوار معمولی ساکن در کلانشهرها دارد وجود تعداد بالای خانوار معمولی که می توان این نوع خانوار را با تقریب خوبی معادل خانواده در نظر گرفت، یک ظرفیت بالقوه ای است که امکان ارتقاء زادآوری را فراهم ساخته است.

سهم قابل توجه کلانشهرها از تعداد موالید کشور

در سال ۱۴۰۰ حدود ۱,۱۲ میلیون تولد رخ داده است که ۷۵ درصد این موالید سهم مناطق شهری است. بررسی ها نشان می دهند یک سوم تولدهای شهری سهم کلانشهرهاست. گفتنی است از هر ۴ تولد در کشور، ۱ تولد در کلانشهرها به وقوع می پیوندد. آنچه که قابل نتیجه گیری است، تعیین کنندگی زادآوری خانواده های ساکن در کلانشهرها در سطح کشور است. درواقع کاهش سطح زادآوری در این مناطق اثر منفی قابل توجهی را در شاخص های کل کشور می گذارد و بالعکس، اگر سطح زادآوری در کلانشهرها افزایش یابد، به نظر می رسد که وضعیت کلی شاخص های زادآوری کشور بهبود خواهد یافت.

مشکل نبود مساعدت برای زوج های جوان ساکن کلانشهرها در امر فرزندآوری

مشکل نبود مساعدت، همراهی و مراقبت از زنان در زمان فرزندآوری (دوران بارداری، تولد فرزند و مدتی پس از تولد فرزند) از عوامل نگرانی زوجین ساکن کلانشهرها و به نوعی موانع زادآوریشان محسوب می شود؛ این معضل ریشه در حجم قابل توجه جمعیت مهاجران دارد که عمدتا جوان و متاهل هستند و به تنهایی موطن خود را ترک گفته اند. از سال ۱۳۸۵ تا ۹۵ بیش از ۲,۲ میلیون مهاجر وارد کلانشهرها شده اند. همچنین وجود محدودیت ها در مسکن های کلانشهر همچون گرانی، کمی متراژ و آپارتمانی بودن بخش قابل توجهی از آن ها، کیفیت و کمیت روابط خانوادگی زوجین را تحت الشعاع قرار داده است. شرایط یادشده و تداوم آن منجر به کاهش هر چه بیشتر سطح زادآوری زنان کلانشهرنشین می شود.

مشارکت مردمی در همراهی و مساعدت زوجین جوان؛ آسان گر زادآوری

تامین همراهی، مساعدت و مراقبت از زوجین در دوران زادآوری می تواند از دو طریق حاصل شود. نخست، دولت امکان حضور پرستار و مراقب در منازل زوجین را با هزینه خود فراهم سازد که این شیوه هزینه سنگینی را بر روی دوش دولت خواهد گذاشت. از سوی دیگر با توجه به شرایط نامطلوب اقتصادی فعلی کشور، عملیاتی شدن این راه ضعیف به نظر می رسد. دوم، از ظرفیت مردم برای حل مسئله استفاده شود. بدین سان که مناسب است امکان و فضایی فراهم شود تا در آن زوجین نیاز خود به همراهی، مراقبت و مساعدت را اعلام کنند و متمایلین به ارائه خدمات مورد نیاز زوجین در مقوله زادآوری نیز تمایل خود را ابراز دارند. با عنایت به فراگیر بودن ارائه خدمات اینترنتی در کلانشهرها و استقبال مطلوب مردم از نرم افزارهای خدماتی، پیشنهاد می شود تا در خصوص فرزندداری و فرزندآوری خانواده های ساکن کلانشهرها، امکانی فراهم شود تا خدمات مراقبت به مردم ارائه شود. در این طرح اصل بر مشارکت صد در صد مردم و با نظارت نهاد حاکمیتی است. نرم افزار «مادریار» می تواند متقاضیان دریافت خدمات و متمایلین به ارائه خدمات یادشده را تحت ساز و کاری ایمن، مطمئن و سازنده به یکدیگر معرفی کند.

جمع بندی

مقوله جمعیت از مولفه های مهم قدرت ملی هر کشوری محسوب می شود. آمارها نشان دهنده نرخ نامطلوب فرزندآوری و جمعیت در کشور است. این معضل در کلانشهرها نمود بیشتری نیز دارد. لذا یافتن راهکارهایی برای رفع موانع فرزندآوری در کلانشهرها ضروری است. اهمیت و ضرورت پرداخت به مقوله زادآوری در کلانشهرها از آن جهت است که این شهرها دارای جمعیت قابل توجهی بوده و از لحاظ ساختار سنی جمعیت جوان بسیاری را در خود جای داده اند. با این حال مشکل نبود مساعدت، همراهی و مراقبت از زنان در زمان فرزندآوری از عوامل نگرانی زوجین ساکن کلانشهرها و به نوعی موانع زادآوریشان محسوب می شود. این معضل ریشه در حجم قابل توجه جمعیت مهاجران، عمدتا جوان و متاهل که به تنهایی موطن خود را ترک گفته اند، دارد. پژوهش حاضر به منظور رفع این معضل استفاده از طرح «مادریار» را پیشنهاد می کند. نرم افزار «مادریار» می تواند متقاضیان دریافت خدمات و متمایلین به ارائه خدمات مربوط به فرزندآوری را تحت ساز و کاری ایمن، مطمئن و سازنده به یکدیگر معرفی کند.

این مطالعه در اندیشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی به آیند توسط بهزاد خلیلی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.