تدوین بسته سیاستی اصلاح قیمت گذاری بنزین
اصلاح نحوه قیمت گذاری بنزین راه حلی برای توقف روند افزایشی مصرف بنزین در کشور
با توقف طرح سهمیهبندی بنزین از سال ۱۳۹۰ و پس از آن تکنرخی شدن بنزین، روندکاهشی مصرف بنزین که از سال ۱۳۸۵ با طرح سهمیهبندی بنزین شروع شده بود، متوقف شد و مصرف بنزین کشور مجدداً افزایشی شد. این روند افزایشی تبعاتی همچون افزایش واردات بنزین و در نتیجه اختصاص حجم بالای یارانه بنزین به نفع مشتریان پرمصرف را به همراه داشته است. «اصلاح قیمتگذاری بنزین» به عنوان راهحل این مشکل باید به نحوی صورت بپذیرد که با «کاهش میزان یارانه پرداختی دولت»، «کاهش وابستگی به واردات»، «تنوعبخشی به سبد مصرف سوخت» و «کاهش آلایندگیهای محیط زیستی» شرایط کاهش مصرف بنزین در کشور را فراهم کند.
ضرورت و اهداف پژوهش
در حال حاضر بنزین با تشکیل ۸۰ درصد سبد سوخت حملونقل سبک کشور، به عنوان یک کالای استراتژیک بسیار حائز اهمیت است. این در حالی است که با سیاستهای نادرست در بخش قیمتگذاری بنزین و توقف توسعه CNGبه عنوان محصول جایگزین، میزان واردات بنزین طی سالهای ۹۱ تا ۹۶ بیش از ۸ برابر شدهاست. این افزایش واردات سبب این شده است که دولت روزانه ۱۲۰۰ میلیارد تومان یارانه برای بنزین وارداتی پرداخت کند. در این شرایط مصرف بیشتر بنزین معادل دریافت یارانه بیشتر است که خلاف اصول مدیریت مصرف و در تضاد با عدالت است. در این شرایط، با توجه به نقش قیمتگذاری در مدیریت مصرف و همچنین تأثیر آن بر عادلانه شدن توزیع یارانههای انرژی، ضروری است که شاخصهای اصلی بر قیمتگذاری بنزین تعیین شده و سپس بر اساس آن نظام قیمتگذاری مطلوب و سیاستهای تکمیلی پیشنهاد گردد.
بررسی روند مصرف بنزین در کشور و عوامل و سیاستهای موثر بر آن
بررسی آمارها نشان میدهد که میزان مصرف بنزین در کشور از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۵ روند صعودی داشته است. در این سال با اجرایی شدن طرح سهمیهبندی بنزین و توسعه CNG به عنوان سوخت جایگزین، روند نزولی مصرف بنزین شروع شد و سهم CNG در سبد سوخت کشور افزایش یافت. این روند نزولی تا سال ۱۳۹۰ ادامه داشت تا اینکه با توقف اجرای قانون سهمیهبندی بنزین طی سالهای ۹۰ تا ۹۲ و در ادامه تک نرخی شدن قیمت بنزین در سال ۱۳۹۴، روند رو به رشد مصرف بنزین در کشور شروع شد و تاکنون ادامه داشته است. علاوه بر این سیاستها، عواملی مانند قیمت پایین بنزین در کشور (طبق آمار سایت جهانی globalpetrolprices در سال ۲۰۱۹، ایران پس از ونزوئلا ارزانترین بنزین را در جهان دارد) و مالیات پایین بر مصرف بنزین نیز بر رشد مصرف بنزین در کشور موثر بودهاند.
شاخصهای سنجش مطلوبیت نظام قیمتگذاری بنزین
در این بخش از پژوهش ۴ شاخص از مهمترین شاخصهای سنجش مطلوبیت قیمتگذاری بنزین مورد بررسی قرار میگیرد. این شاخصها عبارتند از:
- میزان یارانه پرداختی به مصرف بنزین: یکی از ملاکهای مطلوب در قیمتگذاری کاهش یارانه پرداختی است. این در حالی است که دولت در سال ۹۶ مبلغ ۱۲.۵ هزار میلیارد تومان یارانه برای بنزین مصرفی کشور پرداخت کرده است.
- تأثیرگذاری بر کاهش میزان وابستگی به واردات بنزین: یکی دیگر از شاخصهای قیمتگذاری بنزین و مدیریت مصرف، حرکت به سمت کاهش واردات بنزین و جلوگیری خروج ارز از کشور است.
- تأثیر مثبت بر تنوع سبد مصرف سوخت: در قیمتگذاری بنزین و ارائه سیاستهای تکمیلی باید به ایجاد تنوع سبد سوخت توجه شود تا امنیت انرژی کشور حفظ گردد و تقاضا برای بنزین کاهش و تقاضای سوختهای جایگزین افزایش یابد. در حال حاضر تقریباً کل سبد سوخت خودروهای سواری در ایران را دو سوخت بنزین و CNGتشکیل میدهد؛ در حالی که در سایر کشورها از سوختهای متنوعتری نظیر دیزل، بیودیزل، اتانول، LPGو برق در خودروهای سواری استفاده میشود.
- تأثیر مثبت بر کاهش مقدار آلایندگی محیط زیست: نحوه قیمتگذاری بنزین باید به شیوهای باشد که ملاحظات زیستمحیطی تا جایی که امکان دارد در آن رعایت شود و زمینه برای ترغیب مردم به استفاده از سوختهای پاک فراهم گردد.
ارزیابی سناریوهای مختلف برای اصلاح قیمت بنزین
در این بخش آثار اتخاذ سیاستهای اصلاح قیمت در مورد حاملهای انرژی به ویژه بنزین در ۴ سناریوی مختلف مورد ارزیابی قرار میگیرد. به طور کلی، سناریوهای زیر برای اصلاح قیمت بنزین مطرح هستند:
- بنزین تکنرخی ثابت: این سناریو به معنی افزایش قیمت یکسان برای همه مردم است. طبق قانون هدفمندی یارانهها دولت موظف بوده است تا پایان برنامه پنجم توسعه قیمت بنزین را به بالاتر از ۹۰ درصد قیمت فوب خلیج فارس برساند. با احتساب دلار ۴۲۰۰ تومانی و قیمت ۴۵ سِنتی بنزین به مبلغ حدود ۲۰۰۰ تومانی میرسیم. اگر دولت قیمت بنزین را به ۱۵۰۰ تومان هم میرساند، نه تنها متحمل مبلغ ۱۲.۵ هزار میلیارد تومانی برای پرداخت یارانه نمیشد بلکه افزایش درآمد ۱۴ هزار میلیاردی نیز تجربه میکرد. البته این طرح دارای اشکالاتی جدی همچون افزایش فشار اقتصادی بر دهکهای پایین جامعه، افزایش کرایه تاکسیها و ایجاد تورم عمومی است.
- قیمت پلکانی: این سناریو به معنی تحویل بنزین به عموم مردم به اندازه الگوی مصرف ماهانه و به قیمت پایه است و برای مصارف بالاتر، عرضه بنزین به صورت آزاد و با قیمتی نزدیک به فوب خلیج فارس انجام میگیرد. از مزایای اجرای این الگو میتوان به کاهش پرداخت یارانه از سوی دولت، کنترل مصرف بنزین با سهمیهبندی سوخت، کاهش واردات بنزین و عادلانه شدن توزیع یارانههای انرژی اشاره نمود.
- شناورسازی قیمت بنزین: در این روش قیمت بنزین در زمانها و مکانهای مختلف و به صورت شناور محاسبه میشود. «شناورسازی بر مبنای قیمت فوب خلیج فارس»، «اعمال تغییرات قیمت فصلی» و «اعمال تغییرات قیمت منطقهای» از مهمترین روشهای شناورسازی قیمت بنزین هستند. اگرچه اعمال مدلهای قیمتی شناور میتواند عرضه و مصرف بنزین را بهتر مدیریت کند اما قیمتهای شناور، به ویژه تغییر قیمت بر مبنای فوب خلیج فارس، آرامش روانی جامعه را تا حدودی بر هم میزند و باید در یک فرایند تدریجی زمینه آن فراهم شود.
- مدل پلکانی شناور: این روش ترکیبی از دو روش قبلی است. به این صورت که قیمت برای مصارف کمتر از الگوی مصرف ماهیانه به همان اندازه قیمت پایه خواهد ماند و قیمت برای مصارف بالاتر از آن به صورت شناور محاسبه میشود. این مدل مزایای هر دو روش پلکانی و شناور را دارد اما پیچیدگی بیشتر آن باعث مقبولیت کمتر آن در جامعه خواهد شد.
ارائهی بسته سیاستی مطلوب
مشخصات بسته سیاستی پیشنهادی این پژوهش به صورت زیر است:
- اعمال قیمت پلکانی بنزین: عرضه ماهانه ۸۰ لیتر با قیمت ۱۰۰۰ تومانی و قیمت ۲۰۰۰ تومانی برای مصارف بالاتر.
- اختصاص بخشی از منابع آزادسازی قیمت بنزین به توسعه حملونقل عمومی و سوختهای جایگزین.
- اعمال تغییرات منطقهای و فصلی قیمت بنزین: متفاوت بودن قیمت در کلانشهرها حداکثر به میزان ۱۵ درصد قیمت پایه و تعیین قیمت متفاوت برای فصول سرد و گرم.
- استفاده از ظرفیت کارت سوخت هوشمند برای کاهش و یا حذف سهمیه خودروهای فاقد معاینه فنی.
جمعبندی
افزایش روزافزون مصرف بنزین در کشور و به تبع آن افزایش واردات بنزین موجب خروج حجم بالای ارز از کشور شده است. این افزایش واردات علاوه بر خروج ارز از کشور موجب اختصاص یارانه بیشتر از بودجه عمومی برای جبران اختلاف قیمت بنزین وارداتی و بنزین داخلی میشود که بیشتر این یارانه نیز به مشتریان پرمصرف اختصاص مییابد. در این پژوهش با ارائه یک بسته سیاستی برای اصلاح نحوه قیمتگذاری بنزین، راهحلی برای جلوگیری از این روند افزایشی مصرف بنزین و رفع تبعات منفی آن ارائه شد. از مهمترین آثار مثبت استفاده از این بسته سیاستی میتوان به «منطقی شدن روند مصرف انرژی»، «عدم اعمال فشار قیمت به عموم مردم»، «کاهش آثار تورمی و نارضایتیهای اجتماعی»، «تنوع سبد سوخت» و «کاهش آلایندههای هوا»، اشاره کرد.
این مطالعه در اندیشکده ایتان در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
محصول مرتبط: