کرونا؛ شبه مسئله علم و دین، کلان مسئله غربت انسان در عصر مدرن

کرونا یک ویروس عامل بیماری است؛ ولی شیوع و گسترش آن در کل جهان به گونه ­ای نبود که مسئله، فقط در سطح پزشکی و سلامت باقی بماند؛ بلکه به سرعت اقتصاد، سیاست و فرهنگ را تحت­ تاثیر قرار داد. مسئله ی کرونا در ایران از ابتدا با «دین» پیوند خورد. اولین دلیل این پیوند در شهر مقدس قم شناسایی شد، اما دلیل مهم­ تر از آن، واکنش برخی افراد و مقامات تولیت آستان حضرت فاطمه معصومه (س) نسبت به بستن حرم بود. دعوای فعلی در موضوع کرونا که در فضای جامعه به عنوان یک مسئله اساسی و بحران الهیاتی بازنمایی شد، نه یک مسئله مرتبط با «علم و الهیات» و نه حتی «علم و دین» که موضوعی اختلافی بین علم و دستگاه روحانیت بود.

کلیدواژه: کرونا، علم و دین

ضرورت و اهداف پژوهش

بحران کرونا از یک مسئله پزشکی، بهداشتی و محلی به سرعت تبدیل به مسئله ای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به تعبیری جهانی ترین مسئله بشریت شد. یکی از حوزه هایی که امروزه مباحث و مجادلات بسیاری را برانگیخته است، پیامدهای شیوع کووید ۱۹ بر دین و دین داران است و مباحث مختلفی را برانگیخته است. در ایران و به خصوص در شهر مقدس قم، اظهار نظرهایی که البته برخلاف نگاه مراجع تقلید بود و بعد از آن، برخی حرف­ ها و رفتارهای افراطی مثل انتشار فیلم لیسیدن ضریح حرم، آتش اتهام افکنی علیه دین و روحانیت را در رسانه ­ها شعله­ ور کرد. پژوهش حاضر به پاسخ این سوال می ­پردازد که «چرا کرونا در ایران از یک مسئله بهداشتی به یک مسئله الهیاتی تبدیل شد؟» و «عامل رهایی ­بخش غربت انسان در عصر مدرن چیست؟».

«کرونا در مقابل دین» یک شبه­ مسئله و مسئله کلان عصر مدرن

این بخش از پژوهش به بررسی رابطه علم و دین در جامعه مدرن امروز می پردازد:

علم و دین

در فضای عمومی و در نگرش مردم، اعتبار هیچ چیزی به پای علم نمی ­رسد. «علم گرایی» اگرچه امروزه در فلسفه، لفظ نامانوسی است؛ ولی در فهم عرف، امری پذیرفته و مساوی عقلانیت است. اعتبار علم در زمان حاضر به حدی رسیده است که معیار اعتبار برای هر چیز دیگر است؛ مثلا ارزش اقتصادی محصولات، اعتبار اجتماعی انسان­ ها و حتی اهمیت و اعتبار ادیان آسمانی گاهی، با میزان علمی بودن و نبودن آن ها سنجیده می ­شود. در چنین شرایط و زمانی که اعتبار آیات قرآن نیز از علم اخذ می ­شود، قطعا نزاع میان علم و دین، حتی در میان متدینین به نفع دین تمام نخواهد شد؛ بخصوص زمانی که یک بیماری جان مردم را تهدید می­ کند.

البته این نزاع علم و دین پیرامون ویروس کرونا محدود به ایران نبود؛ ماجرای مشابهی در کره جنوبی که مثل ایران در میان ۳ کشور اول شیوع کرونا قرار داشت، اتفاق افتاد. دعوا در موضوع کرونا که در فضای جامعه ایران و کره جنوبی به عنوان یک مسئله اساسی و بحران الهیاتی بازنمایی شد، نه یک مسئله مرتبط با «علم و الهیات» و نه حتی «علم و دین»، بلکه موضوعی اختلافی بین علم و دستگاه روحانیت بود. حتی در دستگاه روحانیت هم لااقل در ایران، اجماعی بین روحانیون و مراجع نسبت به موضع ­گیری ­های اولیه تولیت آستان حضرت فاطمه معصومه (س) ایجاد نشد.

غربت انسان معاصر در عصر علم ­گرایی

امروز در رسانه­ ها، در کنار توصیه­ های پزشکی و هم­ وزن آن ­ها، توصیه ­های روان ­شناختی ارائه می ­شود و به نظر می ­رسد در فضای روحی و روانی جامعه یک بحران ایجاد شده است. مسئله اصلی در یک جمله، تنهایی و غربت انسان معاصر در عصر علم ­گرایی است. انسان معاصر بر چیزی تکیه کرده است که آن را محکم ­ترین ستون قابل اتکا در دنیای معاصر می ­داند. او بسیاری از اصول و آموزه ­های سنتی خود را به نفع علم جدید کنار گذاشته تا به زعم خود به جای اوهام، بر واقعیت تکیه کند؛ اما انتشار ویروس کرونا و دیدن دست ­هایی که به نشان تسلیم از سوی پزشکان و دانشمندان بالا رفته، این تلقی را به چالش کشیده است. گویی انسان با ناامیدی از روش ­های مدرن درمانی، دوباره به دنبال ماوایی در افکار متافیزیکی یا اساطیری خود می­گردد. انسان امروز با مشاهده حرف ­های ضد و نقیض دانشمندان در مورد علل و عوامل کرونا و سردرگمی آن ها در پیش ­بینی آینده جهان کرونایی، احساس تنهایی و بی ­تکیه­ گاهی می­کند. کسانی که با نظریات علمی بیشتر آشنا بودند، خیلی زودتر از بحران کرونایی، این سست بودن جای پای خود بر ستون ­های علم مدرن را فهمیدند. تنهایی انسان و روی آوردن به فلسفه­ های پست مدرن مثل اگزیستانسیالیسم و معناگرایی، یک واکنش انسان برای پر کردن این خلا و تنهایی بود؛ اما این فلسفه ­های پست مدرن به ­نظر می ­رسد هم از آموزه ­های دینی مفروضات متافیزیکی بیشتری و باورپذیری کمتری دارد و هم بنیان مشخص و محکمی ندارد.

راهکار رفتار پیامبرگونه روحانیون در بحران کرونا

مسئله کرونا یا هر معضلی که انسان را به وادی تنهایی و غربت و ناامیدی می ­کشاند، ممکن است درمان علمی داشته باشد (یا نداشته باشد) اما درمان روحی و روانی ناشی از تنهایی انسان در دوره معاصر قطعا نه از مسیر علم مدرن می ­گذرد و نه از مسیر فلسفه ­های پست مردن؛ عنصر رهایی ­بخش انسان، ادیان توحیدی است. امروز و در دوره تنهایی مضاعف انسان، بیش از هر زمان نیاز به دین و فرستادگان خدا یا پیامبرگونه انسان هایی است که با دل مردم ارتباط بگیرند و بیشتر از موعظه و استدلال، برایشان همراهان همدل و رهبران رهایی ­بخش باشند. امروز باید روحانیون، این نمایندگان دین خدا که به دلیل مسائلی که پیش آمده، مردم به هر دلیل آن ها را مقصر یا قاصر در موضوع شیوع کرونا می ­دانند، بیش از هر زمان دیگر پیامبرگونه رفتار کنند و کنار مردم و همدم و تسلی ­بخش آن ­ها باشند.

جمع بندی

موضوع «شیوع ویروس کرونا» در ایران از ابتدا با دین پیوند خورد که واکنش برخی افراد و مقامات تولیت آستان حضرت فاطمه معصومه (س) نسبت به بستن حرم از مهم ­ترین دلایل آن بود. دعوای فعلی در موضوع کرونا که در فضای جامعه به عنوان یک مسئله اساسی و بحران الهیاتی بازنمایی شد، نه یک مسئله مرتبط با «علم و الهیات» و نه حتی «علم و دین» که موضوعی اختلافی بین علم و دستگاه روحانیت بود. از سویی مسئله اصلی در یک جمله، تنهایی و غربت انسان معاصر در عصر علم­ گرایی است. امروز باید روحانیون، این نمایندگان دین خدا که به دلیل مسائلی که پیش آمده، مردم به هر دلیل آن ها را مقصر یا قاصر در موضوع شیوع کرونا می ­دانند، بیش از هر زمان دیگر پیامبرگونه رفتار کنند و کنار مردم و همدم و تسلی ­بخش آن ­ها باشند.

این مطالعه در مرکز پژوهشی آرا توسط محمد جواد درویش در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.