عارضه‌ یابی وضعیت مصرف حامل ‌های انرژی و آب در بخش کشاورزی

روند کلی حاکم بر مصرف انرژی، نشان‌ دهنده رشد سالیانه ۵ درصدی مصرف انرژی در بخش کشاورزی و کاهش سهم آن در مصرف حامل‌ های انرژی در کشور است. در بین حامل ‌های انرژی مصرفی در این بخش نیز، سهم مصرف فرآورده‌ های نفتی در حال کاهش و سهم مصرف برق و گاز طبیعی در حال افزایش است. تفاوت تعرفه‌ های نهاده‌های انرژی در بخش کشاورزی نسبت به سایر بخش‌ها و محاسبه غیرحجمی آب‌ بها در این بخش منجر به کاهش بهره‌وری در مصرف حامل ‌های انرژی و آب و در نهایت ایجاد یارانه‌ های پنهان شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

انرژی و آب یکی از عوامل مهم تولید در بخش کشاورزی است. منظور از بخش کشاورزی تمام زیربخش‌ هایی است که محصول تولیدی آن مواد غذایی و همچنین چوب و محصولات مشابه از جنگل‌ها و مراتع باشد. آب نیز به عنوان محدودکننده‌ترین عامل تولید، نقش اصلی را در تولید محصولات زراعی ایفا می‌کند. همچنین استفاده از انرژی در توسعه مکانیزاسیون یکی از عوامل گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن در  بخش کشاورزی است. اعطای یارانه به حامل‌ های انرژی و آب در ایران با هدف کمک به تولید داخلی از دیرباز رایج بوده و این حمایت بلندمدت در مواردی به استفاده بالا با بهره‌وری پایین از این منابع منجر شده است.

براساس آخرین آمار منتشر شده، متوسط رشد سالیانه مصرف سرانه انرژی در کشور طی پنج دهه گذشته ۵/۴ درصد بوده است؛ در حالی که رشد سالیانه تولید ناخالص داخلی سرانه به‌ طور متوسط ۸ درصد  برآورد شده است. در این گزارش، پس از تحلیل وضعیت مصرف حامل ‌های انرژی در بخش کشاورزی، میزان یارانه پنهان مرتبط با مصرف این نهاده‌ ها برآورد شده است. ازطرفی دیگر با توجه به مصرف بالای آب و حمایتی که در این خصوص در بخش کشاورزی، در قالب قانون آب‌ بهای زراعی، صورت می‌گیرد، میزان یارانه پنهان اختصاص یافته به این بخش در مصرف آب نیز محاسبه و در انتها آسیب ‌شناسی وضعیت موجود نیز ارائه شده است.

وضعیت مصرف حامل‌ های انرژی در بخش کشاورزی

عمده حامل ‌های انرژی مورد استفاده در بخش کشاورزی شامل گازوئیل، گاز طبیعی و برق هستند. بنزین، نفت سفید و گاز مایع به میزان اندکی در این بخش استفاده می‌شود. با وجود افزایش مصرف نهایی انرژی بخش کشاورزی در طول پنج دهه گذشته، سهم مصرف این بخش از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۹۵ از ۵/۹ درصد به ۲/۴ درصد کاهش یافته است. تفاوت قابل توجه در تعرفه برق بخش کشاورزی با سایر بخش‌های اقتصادی از سال ۱۳۸۸ به  بعد، باعث افزایش ۲۸ درصدی مشترکان کشاورزی و افزایش سهم برق مصرفی بخش کشاورزی از کل برق مصرفی کشور شد.

سیاست‌ های اتخاذ شده در راستای برق‌دار کردن چاه‌ های آب کشاورزی، گسترش تولیدات صنعتی دام و طیور و توسعه کشت‌های گلخانه‌ای باعث کاهش سهم مصرف فراورده‌ های نفتی و افزایش سهم مصرف برق و گاز طبیعی به ترتیب از حدود ۱۱، ۸ و ۰ درصد به رقم ‌های ۵، ۱۵ و ۲ درصد، طی سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۶ شده است. مصرف ‌کنندگان عمده برق، زراعت و باغبانی و مصرف ‌کنندگان عمده گاز طبیعی و گازوئیل، بخش‌های مرغداری و زراعی هستند. عمده مصرف بنزین به بخش‌های خدمات و ماهیگیری اختصاص می‌یابد و سایر فراورده ‌های نفتی، به منظور نیروی محرکه ماشین‌آلات و همچنین گرمایش به کار می‌روند.

یارانه پنهان حامل ‌های انرژی و آب در بخش کشاورزی

یارانه پنهان ناشی از مصرف فرآورده‌ های نفتی، برق و گاز طبیعی در بخش کشاورزی با استفاده از مابه‌التفاوت تعرفه آن‌ها به ترتیب با قیمت FOB، قیمت تمام شده و قیمت منطقه‌ای آن‌ها محاسبه شده است. گازوئیل سهم ۹۹ درصدی از مصرف فرآورده ‌های نفتی در کشاورزی دارد، از این رو تنها یارانه پنهان گازوئیل محاسبه شده است. با فرض قیمت ۴۲ سنت برای هر لیتر گازوئیل و نرخ ۱۱۰۰۰ تومان برای هر دلار و همچنین با توجه به قیمت ۳۰۰ تومانی گازوئیل در داخل، یارانه پنهان این نهاده برای سال ۱۳۹۷ معادل با ۲۵/۱ میلیارد دلار برابر با ۱۳۵ هزار میلیارد ریال برآورد می‌شود.

با فرض قیمت تمام شده ۶۵۵۷ ریال برای هر کیلووات ساعت، میزان یارانه پنهان مصرف برق در کشاورزی در سال ۱۳۹۷، ۲۵۰  هزار میلیارد ریال معادل با ۲۷/۲  میلیارد دلار محاسبه شده است. میزان یارانه پنهان بخش کشاورزی از مصرف گاز طبیعی در سال ۱۳۹۷ نیز با فرض قیمت منطقه‌ای ۱۱ سنت برای هر مترمکعب گاز طبیعی ۲۱/۰ میلیارد دلار معادل با ۲۳ هزار میلیارد ریال برآورد شده است.

آمار وزارتخانه‌ های جهاد کشاورزی و نیرو در مصرف آب در بخش کشاورزی متفاوت و به ترتیب در حدود ۶۰ و ۹۰ میلیارد مترمکعب در سال است. ۵۶ درصد از آب مصرفی در این بخش از منابع زیرزمینی و ۴۴ درصد مابقی از منابع سطحی تأمین می‌شود. در حال حاضر بابت آب‌های زیرزمینی از کشاورزان آب‌ بهایی دریافت نمی‌شود. متوسط آب‌ بهای آب‌های سطحی در شبکه‌های مدرن، کانال‌های تلفیقی و کانال‌های سطحی به ترتیب ۳، ۲ و ۱  درصد محصول کاشت شده است.

با فرض آب ‌بهای ۲ درصدی  از محصول کشت شده به صورت متوسط و با در نظر گرفتن قیمت ۵۷۸ ریال برای هر مترمکعب آب در سال ۱۳۹۷ برای ۶۰  و ۹۰ میلیارد مترمکعب آب مصرفی، یارانه پنهان به ترتیب ۱۶۴۲۱ و ۲۴۶۳۱ میلیارد ریال در بخش آب‌های سطحی برآورد می‌شود. سالیانه حدود ۴ هزار میلیارد ریال برای حفاظت از آب‌ های زیرزمینی نیاز است؛ با احتساب این رقم و میانگین یارانه پنهان آب‌ های سطحی، یارانه پنهان کلی آب به طور میانگین ۲۴۵۲۶ میلیارد ریال خواهد بود.

آسیب ‌شناسی وضعیت فعلی مصرف انرژی در بخش کشاورزی

یکی از عوامل اتلاف انرژی در بخش کشاورزی، عمر بالای ماشین ‌آلات کشاورزی و تجهیزات پمپاژ است. تدوین برنامه نگهداری بهینه از سیستم‌های پمپاژ آب و ایجاد استانداردهای مصرف انرژی برای ماشین ‌آلات و تجهیزات کشاورزی در کنار ترویج استفاده از فناوری های نوین و انرژی‌های تجدیدپذیر، در راستای بهینه‌سازی مصرف انرژی باید در دستور کار دولت قرار گیرد.

از مهمترین عوامل پایین بودن بهره‌وری آب مصرفی در بخش کشاورزی ایران می‌توان به مواردی مانند «فقدان الگوی کشت مشخص در کشور»، «تحویل غیرحجمی آب در اکثر شبکه‌های آبیاری»، «خرد بودن اراضی و عدم یکپارچگی آن‌ها»، «فقدان پوشش مناسب نهرها و شبکه‌های آبیاری و زهکشی»، «عدم انطباق روش‌های آبیاری با شرایط آب، خاک و نیاز واقعی گیاه در اقلیم» و «دانش محدود اغلب کشاورزان در استفاده از روش‌های علمی در کشاورزی و غالب بودن دیدگاه‌های سنتی در میان آنان» اشاره کرد. دریافت آب ‌بهای آب مصرفی براساس حجم آن در مصارف کشاورزی، باعث افزایش راندمان آبیاری و مدیریت مصرف آب در کشاورزی می‌شود.

جمع‌بندی

پایین بودن بهره‌وری در مصرف حامل ‌های انرژی و آب در بخش کشاورزی، چالش عمده کشور در مصرف این منابع است. از مهمترین دلایل آن می‌توان به نبود الگوی استاندارد مصرف انرژی و آب و تحویل غیرحجمی آب در بیشتر شبکه‌های آبیاری کشور  اشاره کرد. با وجود اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در سال‌های اخیر کماکان مصرف آب در بخش کشاورزی افزایشی بوده و عملاً هدف اصلی این برنامه‌ها، یعنی صرفه ‌جویی در مصرف آب، محقق نشده است.

یارانه پنهان در مصرف برق، گازوئیل و گاز طبیعی در بخش کشاورزی به ترتیب ۲۵۰ هزار میلیارد، ۱۳۵ هزار میلیارد و ۲۳ هزار میلیارد ریال و مجموع یارانه پنهان این حامل ‌های انرژی ۴۰۸ هزار  میلیارد ریال برآورد شده است. یارانه پنهان آب مصرفی، با احتساب میانگین مصرف مورد ادعای وزارتخانه ‌های جهاد کشاورزی و نیرو، حدود ۲۵ هزار میلیارد ریال برآورد شده است.  بنابراین مجموع کل یارانه‌های پنهان در بخش کشاورزی از مصرف حامل‌ های انرژی و آب حدود ۴۳۳ هزار میلیارد ریال خواهد بود.

این مطالعه در مرکز پژوهش ‌های مجلس شورای اسلامی با همکاری پژمان اعلائی بروجنی در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.