تکمیل، تجهیز و ساماندهی پایگاه داده های مکانی سازمان شهرداری و دهیاری ها

سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور رسالت اداره بیش از ۳۵۰۰۰ روستای دارای دهیاری به همراه تعداد زیادی کارکنان و پرسنل و هزاران ساختمان و ملک و ادوات و لوازم مختلف در سراسر کشور را به عهده دارد که در نوع خود حوزه کاری بسیار گسترده و پیچیده ای است. اتخاذ تصمیمات درست و عادلانه برای رسیدگی به امورات مختلف این اموال، افراد و فعالیت ها مستلزم دسترسی به منابع داده ای موثق است. اگرچه در حال حاضر بانک های اطلاعاتی و پایگاه داده های ارزشمندی در این سازمان وجود دارد؛ با این حال فقدان پایگاه داده مکانی فضایی به عنوان یک نقیصه تلقی می شود که مانعی برای تصمیمات و برنامه ریزی های فضایی و آمایشی به حساب می آید.

ضرورت و اهداف پژوهش

داده ها، سرمایه و ثروت ارزشمندی هستند که استفاده مناسب از آن ها باعث اتخاذ تصمیمات بهتر می شود. امروزه حجم و تنوع روزافزون داده ها مسائلی را در زمینه نگهداری آن ها ایجاد کرده است؛ اما همزمان پیشرفت فناوری های سخت افزار و نرم افزار امکان ایجاد پایگاه های داده ای را فراهم کرده اند که محدودیتی در برابر حجم و تنوع روزافزون داده ها ندارند. در کنار انواع پایگاه داده های گوناگون، سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) ابزاری قدرتمند محسوب می شوند که قابلیت های آن در زمینه حل مسائل حوزه های گوناگون به اثبات رسیده است. یک پایگاه داده مکانی شامل داده هایی در ارتباط با موقعیت و ویژگی های توصیفی عوارض جغرافیایی است که در قالب نقاط، خطوط، سطوح و المان های تصویری رقومی شده اند. در طرح پژوهشی حاضر یک سیستم اطلاعات جغرافیایی برای ذخیره سازی، نگهداری، تجزیه و تحلیل، نمایش و به روزرسانی داده های مورد استفاده برای برنامه ریزی ها و تصمیم گیری های کلان سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور پیشنهاد و طراحی شده است. این طرح ضمن استفاده از داده های موجود حوزه های مختلف سازمان مربوطه می تواند انواع جدیدی از داده های اقتباسی تولید کرده و مدیران سازمان را در اتخاذ تصمیمات علمی تر بر مبنای واقعیت های جغرافیایی و پراکندگی روستاهای سراسر کشور یاری کند.

روش‌شناسی پژوهش

برای رسیدن به هدف پژوهش حاضر حجم بسیار زیادی از داده ها و اطلاعات مربوط به موقعیت و مختصات جغرافیایی روستاها مانند نام آبادی، کد ۱۹ رقمی مرکز آمار ایران برای هر روستا، کد شش رقمی آبادی، نام دهستان، نام بخش، نام شهرستان، نام استان، جمعیت (به صورت کلی و به تفکیک خانوار و جنسیت) و … که بالغ بر ۷۸۰ هزار آیتم داده ای بودند، به صورت رقومی درآمده و در محیط GIS ذخیره و مورد استفاده قرار گرفته است.

پراکندگی جغرافیایی روستاهای دارای دهیاری

در این پژوهش ۱۱۰۳۶۲ روستا دارای سکنه بوده و به عنوان آبادی مورد سرشماری قرار گرفته اند. از این تعداد هم ۳۵۴۴۷ روستا دارای دهیاری هستند. استان های سیستان و بلوچستان با ۲۶۸۶ روستا، کرمان با ۲۴۷۰ روستا، خراسان رضوی با ۲۴۲۹ روستا، مازندران با ۲۲۹۴ روستا و استان فارس با ۲۰۹۲ روستا به ترتیب پنج استان اول به لحاظ دارا بودن روستاهای دارای دهیاری هستند. از سوی دیگر کمترین روستاهای دارای دهیاری متعلق به ترتیب متعلق به استان های قم (۱۰۷) البرز (۲۴۴) سمنان (۲۵۶) ایلام (۳۳۴) و یزد (۳۵۴) هستند. به جز استان قم سایر استان های کشور دارای روستاهایی هستند که توسط بانوان اداره می شوند و درمجموع ۲۱۰۹ بانو به عنوان دهیار در روستاهای ایران شاغل‌ اند.

تحلیل فضایی بر مبنای آمار فضایی

جغرافی دانان غالبا تمایل دارند الگوهای فضایی که ماحصل عوامل طبیعی و یا فرهنگی هستند را مورد بررسی قرار دهند. الگوها بیانگر توزیع فضایی متغیرها در محدوده مطالعاتی هستند. جغرافی دانان درباره الگوهای سکونتگاهی، الگوهای کاربری اراضی و الگوهای زهکشی بحث می کنند. هرکدام از این الگوها نظم فضایی خاصی را نشان می دهند که تلویحا بیان کننده عملیات یک فرآیند منظم است. از این رو اندازه گیری و شناخت الگوها برای جغرافی دانان اهمیت زیادی دارد. بخشی از مباحث این پژوهش در این قسمت مربوط به آمار استنباطی فضایی و نشان دادن الگوهای پراکندگی حاکم بر داده های مربوط به سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور است.

پیدا کردن نقطه مرکز

یافتن نقطه مرکز در یک مجموعه عوارض یا رویدادها کمک می کند تا مسیر تغییرات آن بهتر دنبال شود. این کار همچنین برای مکان یابی سریع برخی فعالیت ها که باید در مرکز استقرار یابند مفید است. رایج ترین شاخص برای اندازه گیری فضایی گرایش مرکزی، محاسبه میانگین فضایی است که به سادگی از طریق میانگین مختصات طولی و عرضی نقاط به دست می آید. می توان با محاسبه مرکز میانگین روستاها بر اساس وزن جمعیت، نقطه مرکزی را برای هرگونه فعالیت یا تجزیه و تحلیل مشخص کرد. مرکز میانه زمانی به کار می رود که نیاز به یافتن بهترین موقعیت برای ایجاد فعالیت ها یا خدماتی باشد که باید در مرکز محدوده استقرار یابند. عارضه مرکزی نیز زمانی به کار می رود که نیاز به یافتن عارضه ای نقطه ای باشد که درست در مرکز محدوده قرار گرفته و کمترین فاصله را از مرکز نسبت به سایر عوارض داشته باشد.

بیضی انحراف معیار

«تعیین جهت» به محققان اجازه می دهد تا روند فضایی پراکندگی عوارض را نشان دهند. فاصله استاندارد برای بیان پراکندگی داده ها در یک الگوی نقطه ای با یک مقدار مشخص مناسب است، اما اگر جهت پراکندگی داده ها از مرکز میانگین به سمتی خاص یا متفاوت باشد، آنگاه فاصله استاندارد نمی تواند چنین گسترشی را نشان دهد. فاصله استاندارد بیضی، پراکندگی نقاط را به وسیله یک بیضی نمایش می دهد. بیضی با مرکزیت مرکز میانگین ترسیم می شود، یعنی جهت قطر بزرگ آن با حداکثر پراکندگی و قطر کوچک آن با حداقل پراکندگی داده ها انطباق داده می شود. از این تکنیک برای نشان دادن جهت گسترش سکونتگاه ها و روستاهای واقع در مناطق مختلف استفاده شده است.

تحلیل یافته های پژوهش حاضر

پایگاه داده ای که حاصل کار پژوهشی حاضر است با ۹۸ درصد اطمینان حاوی داده های فضایی و توصیفی راجع به روستاهای دارای دهیاری ایران است که می تواند به حالات مختلف مورد بهره برداری قرار گیرد. مهم ترین کاری که برای ایجاد پایگاه داده حاضر صورت گرفته، اصلاح خطاهای مختصاتی و مکانی روستاهای دارای دهیاری کشور است. از آنجا که تقریبا تمام لایه های موجود مربوط به نقاط روستایی کشور که توسط سازمان های معتبر دولتی تهیه شده اند دارای خطاهای فاحشی در زمینه مختصات و موقعیت مکانی نقاط روستایی بودند، بیشترین وقت مشاور صرف اصلاح این خطاها شد. مشاور با مبنا قرار دادن آخرین نقشه سرشماری مرکز آمار ایران و لایه ای که توسط سازمان نقشه برداری کشور تهیه شده و سپس انطباق آن ها با تصاویر ماهواره ای ژئورفرنس شده متوجه شد که مختصات و موقعیت مکانی بسیاری از روستاها دارای خطای فاحش جابجایی هستند، از ۱۰۰ متر گرفته تا بیش از دو کیلومتر. اکنون پس از اصلاح لایه پایه روستاهای دارای دهیاری و افزودن کد ۱۹ رقمی مرکز آمار ایران به آن می توان از آن به عنوان ساختاری اولیه و زیربنایی یاد کرد که طی سال های آتی به هر میزان داده و اطلاعات که لازم و موجود باشد بدان اضافه کرد. این پایگاه داده قابلیت بروز شدن و ورود داده ها و اطلاعات جدید را دارد. به کمک مشاوره و به کمک نظرات مدیران و تصمیم گیرندگان سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور می توان تمام داده های جدیدی که به حوزه های کاری سازمان مربوط می شود را به این بسته کاربردی وارد کرده و برای اتخاذ تصمیمات فضایی بهتر از آن ها استفاده کرد.

جمع‌بندی

در پژوهش حاضر یک پایگاه داده جغرافیایی برای ذخیره سازی، نگهداری، مدیریت، تجزیه و تحلیل و نمایش تمامی داده های مرتبط با روستاهای دارای دهیاری کشور در محیط سیستم های اطلاعات جغرافیایی طراحی و ایجاد شده است. برای رسیدن به هدف مذکور حجم بسیار زیادی از داده ها و اطلاعات مربوط به موقعیت و مختصات جغرافیایی روستاها که بالغ بر ۷۸۰ هزار آیتم داده ای بودند به صورت رقومی درآمده و در محیط GIS ذخیره و مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج این طرح به شکل یک بانک اطلاعاتی جامع است که به مثابه ابزاری قدرتمند در خدمت مدیران سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور قرار می گیرد و فارغ از توانایی های فردی هر مدیر، این سیستم اطلاعاتی می تواند راهکارهایی مناسب و مفید در اختیار آنان قرار دهد تا با تکیه بر تواند منجر به آن بتوانند تصمیمات درست و موثر اتخاذ کنند.

این مطالعه در مرکز مطالعات راهبردی و آموزش شهری و روستایی توسط شاه بختی رستمی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.