تدوین سند توسعه صنعتی و تجاری با رویکرد آمایش سرزمینی

آمایش سرزمین نوعی برنامه ریزی است که در آن تعامل بین انسان، محیط و فعالیت به عنوان عامل اساسی و تعیین کننده در تامین اهداف توسعه بررسی می شود. این نوع برنامه ریزی باهدف استفاده از محیط جغرافیایی و منابع طبیعی مختلف انجام می شود. محققان در این طرح استعداد و ظرفیت های هر منطقه را سنجیده و آن را در سطح ملی پیاده می کنند. راهبردهای آمایش سرزمین بر اساس اولویت بندی ها، نقش پذیری و قابلیت سنجی هر یک از مناطق، محصولات مشخص برای هر منطقه را معین می کند. علم جغرافیا به عنوان یک علم کاربردی که رابطه بین انسان و محیط را مورد ارزیابی قرار می دهد، نقش به سزایی در سازمان دهی برنامه های آمایشی سرزمین دارد.

کلیدواژه: آمایش سرزمین، جغرافیا، توسعه

ضرورت و اهداف پژوهش

آمایش سرزمین به معنای بهره برداری بهینه از امکانات در راستای بهبود وضعیت مادی و معنوی در قلمرو جغرافیایی خاص است. این کار باهدف ایجاد رابطه منطقی بین توزیع جمعیت و فعالیت ها در پهنه سرزمین باتوجه به ویژگی های فضایی مناطق انجام می شود. از مهم ترین خصوصیات این طرح سازمان دهی اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی و محیط زیستی، به منظور تحقق آینده مطلوب است. آمایش سرزمینی به سه مؤلفه مهم جمعیت، سرمایه، منابع طبیعی و محیطی یک منطقه وابسته است. ایران به لحاظ محدوده ی جغرافیایی، شرایط اقلیمی، مرزهای آبی و خاکی و ناهمواری های گسترده، دارای شرایط متنوعی است؛ بنابراین هر منطقه توانمندی های مخصوص به خود را دارد. ازاین رو در این پژوهش به بیان لزوم آمایش سرزمینی در ایران، مشکلات موجود بر سر راه این طرح و راه حل های آن اشاره می شود.

لزوم تدوین و اجرای آمایش سرزمینی در ایران

آمایش سندی است که در جهت تحقق توسعه پایدار فضایی، راهبردها، سیاست ها و برنامه های اجرایی بخش های دولتی و غیردولتی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و… تنظیم می شود. این برنامه در چارچوب اهداف توسعه ملی با رویکردی توسعه گرا، مشارکت جو و انعطاف پذیر تهیه می شود. مقوله آمایش سرزمینی به عنوان تلفیقی از سه علم اقتصاد، جغرافیا و جامعه شناسی و به عنوان تبیین درازمدت توسعه و پیشرفت بر اساس سه مرحله مطرح می شود:

• تدوین اصلی ترین جهت گیری های توسعه بلندمدت کشور از منظر آمایش سرزمین در فرایند نگاه از بالا به توسعه ملی و تعیین بازتاب های سرزمینی آن؛
• تعیین امکانات، قابلیت ها، موانع و تنگناهای تعیین کننده تخصص ها و عملکردهای مناطق در یک نگاه از پایین به سطح ملی؛
• تلفیق دو فرایند نخست در برخورد با بخش های اقتصادی و ایجاد هماهنگی های بین منطقه ای و بین بخشی و تصویر بازتاب های سرزمینی مرحله توسعه یافتگی بخش های مختلف در سطح ملی.

باتوجه به اهداف طرح آمایش سرزمینی، عدم توفیق برنامه ریزی توسعه منطقه ای و تقسیم کار فضایی، موجب افزایش نابرابری و فاصله در بین مناطق مختلف کشور شده است. بدین ترتیب کشور دارای چهره دوگانه شده که بخشی از آن کمتر توسعه یافته و محروم و بخش دیگر توسعه یافته است. متأسفانه در ایران قطب های رشد در حال بزرگ تر شدن و شهرهای کوچک و روستاها دچار بی توجهی به ظرفیت های اقتصادی و فرهنگی موجود در این مناطق هستند. برای مثال فاصله و شکاف توسعه بین استان یزد که در رتبه اول قرار دارد با استان سیستان و بلوچستان که در رتبه آخر قرار دارد، بسیار زیاد است. به طورکلی استان های یزد، سمنان، مرکزی، مازندران، اصفهان و تهران به ترتیب در صدر جدول توسعه و هم چنین استان های استان سیستان و بلوچستان، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و ایلام در انتهای جدول قرار دارند. در نیم قرن اخیر عدم توجه به مطالعات آمایش سرزمینی در ایران باعث ایجاد چالش های اجتماعی، سیاسی، امنیتی و محیط زیستی در بعضی از مناطق شده است. برای نمونه استان سیستان و بلوچستان دارای سواحل مکران است که این سواحل فرصت کم نظیری را برای احداث صنایع، سرمایه گذاری در معادن را برای این استان می تواند به ارمغان آورد.

باتوجه به تفاوت سطح پیشرفت و پراکندگی جمعیت استان های ایران، در صورت تداوم روندهای موجود، ممکن است بحران هایی جدی که بقای ملی را تهدید میکنند ایجاد شوند. در این راستا جهت دستیابی به توسعه و حفظ آراستگی و توازن منطقه ای به کمک آمایش سرزمینی باید گام نخست استراتژی کشور برای توسعه صنعتی تبیین شود.

ضعف های اجرایی آمایش سرزمین در ایران

ضعف های آمایش سرزمین در ایران در دو بخش کشوری و استانی تقسیم بندی می شوند.

ضعف های آمایش سرزمین در بخش کشوری

نگرش و ساختار تصمیم گیری دولت به برنامه های آمایش سرزمین بنا به نظر صاحب نظران و کارشناسان حوزه برنامه ریزی، یکی از مهم ترین عواملی است که موجب ازکارافتادگی برنامه های توسعه در کشور شده است؛ همچنین طی زمان نسبتا طولانی که آمایش سرزمین در سطح سیاست گذاری کشور مطرح شده، اقدامات بایسته در زمینه ایجاد ظرفیت دانایی لازم و ضرورت های آن صورت نگرفته است. از دیگر عوامل نارسایی طرح های آمایشی در ایران تک ساحتی بودن نظام برنامه ریزی است؛ چراکه به نظر می رسد مطالعات آمایش انجام شده تاکنون در کشور اغلب متکی به قوه مجریه بوده و سایر قوا را در نظر نگرفته است. بحران کاهش اعتماد به سیاست گذاری مورد دیگری است که موجب نارسایی طرح های امایشی در ایران شده است. متأسفانه تصمیمات بدون پشتوانه کارشناسی و ایجاد هزینه های جدی برای کشور و مردم موجب بروز بحران کاهش اعتماد عمومی نسبت به تصمیمات و سیاست های دولت شده است.

ضعف های آمایش سرزمین در بخش استانی

در ارتباط با اسناد آمایش استانی نیز می توان گفت این اسناد با کاستی ها و نواقص جدی مواجه هستند. یکی از این نواقص فراهم نبودن الزامات حداقلی تدوین سند آمایش سرزمین است؛ یکی از این الزامات وجود دولت توسعه گرا و مشخص بودن اهداف است؛ قبل از تدوین سند، باید با یک منطق و هویت قابل اتکا، هدف و تصویری که برای کشور متصور است ترسیم شود. همچنین باید شناخت کافی از شرایط بین الملل نیز وجود داشته باشد. الزام موردنیاز دیگر نظام آماری قابل اتکا است. چراکه برای تدوین سند آمایش سرزمین، ضروری است نظام آماری پویا و گسترده ای برای کل کشور وجود داشته باشد.

نقص دیگری که در بخش استانی آمایش سرزمین وجود دارد عدم توافق بر روی مفاهیم کلیدی است. یکی از مواردی که موجب عدم توافق بر روی مفاهیم کلیدی شده است، عدم وجود درک مشخصی از توسعه یا مفهوم برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین است. به طورکلی ارزیابی می شود، نظم فکری حاکم بر تهیه سند آمایش استانی، فاقد اسلوب روش شناختی و ذهنیت برنامه ای بوده است. همچنین موازی کاری در دستگاه های مختلف در تدوین اسناد توسعه و نامشخص بودن جایگاه اسناد جامع توسعه بخشی و طرح های جامع و کالبدی استان ها، در تدوین اسناد آمایش ملی و استانی یکی دیگر از مصادیق ناهماهنگی در برنامه ریزی و تدوین اسناد آمایش محسوب می شود.

راهبردها و پیشنهادهایی جهت تدوین آمایش سرزمین در کشور

طرح های آمایش تدوین شده و تحلیل عملکرد آن ها در کشور، به جهت سودمندی بیشتر، راهکارهای زیر بیان می شود:

• برای دستیابی به تعادل منطقه ای در شهرستان یک استان، سیاست گذاران و برنامه ریزان باید به ایجاد زیرساخت ها، ارائه خدمات و سرمایه گذاری های نوین توجه کنند؛
• جهت بهبود شرایط اقتصادی در روستاها و شهرهای کوچک برای جلوگیری از مهاجرت های شهری تمهیداتی ایجاد شود؛
• نابرابری های منطقه با ارائه طرح های بلندمدت مانند احداث مراکز آموزش های فنی حرفه ای، اصلاح بافت و ساختارهای ارتباطی دهستان ها در میان مدت و توسعه ابزارآلات کشاورزی در کوتاه مدت کاهش پیدا کند؛
• به عنوان ماهیت اقتصادی و صنعتی طرح های آمایش، مسئولیت تدوین اسناد آمایش کشور به وزارت صنعت، معدن و تجارت داده شود.

جمع بندی

آمایش سرزمین، توزیع متوازن و هماهنگ عوامل طبیعی، اجتماعی، فرهنگی به منظور ایجاد سرزمینی مبتنی بر بهره گیری بهینه و پایدار از استعدادهای انسانی و محیطی است. از مهم ترین خصوصیات آمایش سرزمین می توان به جامعه نگری، کیفیت و سازمان دهی فضایی اشاره کرد. برنامه آمایش سرزمین از طریق حفاظت کاربری های پایدار اراضی، افزایش کارایی و بازده اقتصادی، گسترش عدالت و برقراری تعادل در برخورداری از سطح رفاه باعث توسعه کشور و مدیریت یکپارچه سرزمین می شود. این برنامه با موانع و چالش هایی در ایران روبه رو است. فقدان تقسیم کار عملی بین مناطق کشور، اتخاذ تصمیمات بدون پشتوانه کارشناسی، فراهم نبودن الزامات حداقلی تدوین سند آمایش از موانع پیش روی این طرح است. ازاین رو در جهت حل مشکلات ذکرشده واگذاری مسئولیت تدوین برنامه آمایش سرزمین بر وزارت صنعت، معدن و تجارت، استقرار سرمایه مدیریتی کارآمد و اثربخش در استان های محروم و بهره برداری بهینه از منابع طبیعی و انسانی در استان ها پیشنهاد می شود.

این مطالعه در دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید توسط رضا موسایی در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.