بررسی مشکلات الگوی انتخابات مجلس ایران و معرفی الگوی جایگزین
آسیب شناسی و اصلاح قانون انتخابات مجلس ایران با توجه به الگوهای انتخاباتی در جهان
انتخابات مهم ترین عرصه مشارکت و رقابت سیاسی در کشورها است و نظام های انتخاباتی یکی از اساسی ترین اجزای فرایند تحقق مردم سالاری در کشورها به شمار می‌روند و تأثیرات شگرفی بر تحقق اهداف و رفتارهای نظام های سیاسی دارند. لذا استفاده از الگوی انتخاباتی مناسب منجر به افزایش عدالت در انتخابات و حضور اقلیت های سیاسی در تصمیم گیری های مهم کشور می‌شود. الگوهای تناسبی، ترکیبی و یا الگوی اکثریتی که در هر حوزه انتخاباتی یک کرسی وجود دارد، از جمله الگوهای مناسب و عادلانه است. در ایران با تبدیل الگوی انتخاباتی اکثریتی به تناسبی، می‌توان از بروز تنش ها و فسادهای گروه های سیاسی جلوگیری کرد.
ضرورت و اهداف پژوهش
انتخابات، نماد مردم سالاری دینی و حضور اراده مردم در ساختار سیاسی کشور است. اکنون پس از گذشت ۴۰ سال از پیروزی انقلاب اسلامی تغییر در شیوه برگزاری انتخابات با هدف افزایش تأثیر اراده مردم در ساختار سیاسی کشور ضروری است. یکی از مهم‌ترین ابعاد اصلاح قانون انتخابات، اصلاح شیوه جمع‌بندی آرای مأخوذه، به‌ویژه در انتخابات مجلس شورای اسلامی است. در اکثر کشورهای جهان، الگوهای اکثریتی و تناسبی و ترکیبی اجرا می‌شود که نظام انتخاباتی ایران مبتنی بر الگوی اکثریتی است. در این گزارش الگوهای مذکور در نظام های انتخاباتی جهان بررسی شده و مدل مناسب برای انتخابات مجلس شورای اسلامی ارائه می شود.
الگوهای اصلی انتخاباتی جهان
ازآنجاکه نظام های انتخاباتی بر بخش های مختلف نظام های سیاسی اثرگذارند، کشورهای مختلف به اقتضای شرایط سیاسی-اجتماعی حاکم، نوع خاصی از نظام های انتخاباتی را برگزیده و در صورت نیاز، آن را تغییر می‌دهند. در ادامه نظام های انتخاباتی کشورهای مختلف توضیح داده می‌شود.
نظام‌های انتخاباتی اکثریتی
در الگوی نظام های اکثریتی، ثبت نام در انتخابات اغلب به صورت انفرادی انجام می‌شود. پس از برگزاری انتخابات، نامزدها به ترتیب آراء کسب شده رتبه‌بندی و به ترتیب رتبه و با توجه به تعداد کرسی های حوزه انتخابیه وارد مجلس می‌شوند. در بعضی موارد علاوه بر رتبه، کسب حداقلی از آراء به‌عنوان شرط ورود به مجلس در نظر گرفته شود که در این صورت افرادی که حداقل موردنظر را کسب نکنند برای انتخابات مجدد وارد مرحله دوم می‌شوند. در این الگو فهرست های انتخاباتی هیچگونه جایگاه رسمی و قانونی برای کسب کرسی های مجلس ندارند و شمارش رسمی آراء بر اساس این فهرست ها انجام نمی‌شود. انتخابات مجلس عوام انگلستان، مجلس ملی فرانسه و نظام انتخاباتی مجلس نمایندگان آمریکا بر اساس نظام انتخاباتی اکثریتی و در حوزه های انتخابیه تک نماینده برگزار می‌شود. به عبارت بهتر هیچ کشور توسعه یافته‌ای حوزه انتخابیه چندنفره مبتنی بر الگوی انتخابات اکثریتی وجود ندارد. دلیل این امر آن است که در نظام انتخاباتی اکثریتی، اقلیت ها حذف می‌شوند. بر این مبنا به هر میزان که حوزه های انتخاباتی در الگوی اکثریتی بزرگتر شوند، به معنای آن است که اقلیت های بیشتری حذف می‌شوند.
نظام های انتخاباتی تناسبی
الگوی تناسبی مبتنی بر پایه فهرست های انتخاباتی بنا شده است. در ساده‌ترین شکل الگوی تناسبی، مردم به فهرست های انتخاباتی ارائه شده توسط گروه های سیاسی رای می‌دهند. سپس درصد آرا کسب‌شده توسط هر فهرست محاسبه می‌شود و به هر یک به نسبت سهم کسب شده از کل آراء، کرسی نمایندگی اختصاص می‌یابد. فهرست های انتخاباتی به دو صورت هستند:
- فهرست های بسته: در فهرست های بسته تعیین ترتیب نامزدها در فهرست های انتخاباتی توسط گرو ه‌های سیاسی انجام شده و مردم تنها به فهرست ها رای می‌دهند.
- فهرست های باز: در فهرست های باز مردم علاوه بر انتخاب فهرست موردنظر، در تعیین ترتیب نامزدها نیز مشارکت خواهند داشت.
انتخابات مجلس سنای فرانسه برای استان هایی با سه یا بیش از سه سناتور، به صورت الگوی تناسبی فهرست بسته و استان هایی با کمتر از سه سناتور به صورت رای گیری اکثریتی برگزار می‌شود. نظام انتخابات مجلس ترکیه، تناسبی فهرست بسته بوده و حداقل نصاب لازم برای کسب کرسی های نمایندگی توسط احزاب، ۱۰ درصد آراء در سطح کل کشور ترکیه است. این حدنصاب بالا، باعث افزایش هدر رفتن آراء در انتخابات مجلس ملی ترکیه شده است.
نظام های انتخاباتی ترکیبی
در نظام انتخاباتی ترکیبی، تعدادی از کرسی ها به صورت الگوی اکثریتی و باقی آن به صورت الگوی تناسبی پر می‌شود. در این راستا هر یک از شهروندان از دو حق رای برخوردار است، یکی برای انتخاب مستقیم نامزدها و دیگری برای انتخاب فهرست های انتخاباتی که توسط احزاب سیاسی تعیین شده‌اند. در بخش تناسبی تعداد آرایی که هرکدام از احزاب سیاسی به دست می‌آورند بیانگر سهم کلی هر حزب از کرسی ها است و نامزدهای مستقل با توجه به رتبه بندی بر اساس آراء به مجلس راه می‌یابند. در بسیاری از کشورها از جمله آلمان، کره جنوبی و ژاپن از این نظام استفاده می‌شود. در ژاپن برخلاف سایر نظام های ترکیبی، نامزدها امکان کاندیداتوری در هر دو سطح را دارند و اگر نامزدی در هر دو سطح پیروز شود، از حوزه انتخابیه تک نماینده وارد مجلس شده و سهمیه وی در فهرست انتخاباتی به نفرات بعدی تعلق خواهد گرفت. این خطی مشی به نفع احزاب بزرگتر تمام شده و اقلیت را حذف می‌کند.
آسیب شناسی روش فعلی انتخابات مجلس ایران
در حال حاضر انتخابات مجلس شورای اسلامی به شیوه اکثریتی برگزار می‌شود. بعد از رای گیری، نامزدها بر اساس تعداد آراء کسب شده، رتبه بندی و به ترتیب رتبه، مشروط به کسب بیش از یک چهارم کل آراء، حداکثر به تعداد ظرفیت حوزه انتخابیه وارد مجلس می‌شوند. درصورتی‌که تعداد افراد انتخاب شده در این مرحله کمتر از ظرفیت حوزه انتخابیه باشد، از بین افراد باقیمانده، نامزدهایی با بیشترین آراء به تعداد ۲ برابر کرسی های باقیمانده در حوزه انتخابیه، به دور دوم خواهند رفت. در دور دوم نامزدهایی که اکثریت نسبی را کسب کنند پیروز خواهند شد. اجرای این مدل در شهر‌هایی با تعداد کرسی کم اجتناب‌ناپذیر است، ولی در شهر‌های بزرگ مشکلات زیادی به وجود می‌آورد. این ساز و کار منجر به بی‌عدالتی انتخاباتی و حذف کامل بخشی از اراده مردم شده و به علت حذف کامل جریان رقیب از صحنه سیاسی، احتمال شکل گیری اپوزسیون را تقویت می‌کند. همچنین تضعیف نظارت جریانات سیاسی بر یکدیگر و افزایش احتمال فساد به همراه خواهد داشت. در الگوی اکثریتی پیروزی در انتخابات، مسئله حضور کامل در قدرت یا حذف کامل از قدرت است. از اینرو تنش های انتخاباتی افزایش می‌یابد و زمینه ساز و تقویت کننده دوقطبی های انتخاباتی، بروز تنش میان مردم و دوقطبی های اجتماعی می‌شود.
پیشنهاد الگوی جایگزین برای انتخابات ایران
با توجه به مشکلات مطرح شده در شیوه فعلی انتخابات مجلس شورای اسلامی، پیشنهاد می‌شود در حوزه های انتخاباتی با بیش از دو کرسی، الگوی تناسبی فهرست باز اجرا شود. هر گروه سیاسی باید متناسب با تعداد کرسی های موجود در حوزه انتخابیه لیست نامزدهای مورد تأیید خود را به وزارت کشور معرفی کند. هر فرد تنها امکان حضور در یک فهرست انتخاباتی را خواهد داشت. در زمان رای گیری، رای دهندگان می‌توانند به تشخیص خود به هر نامزدی از هر فهرستی رای دهند. مجموع آراء تمامی اعضای هر فهرست رای آن فهرست قلمداد می‌شود. میزان آراء هر فهرست نسبت به کل آراء حوزه انتخابیه، تعداد کرسی های آن فهرست را مشخص می‌کند. کرسی های کسب شده هر فهرست بر اساس رتبه‌بندی نامزدها و آراء کسب شده آن ها، پر خواهد شد.
جمع‌بندی
انتخابات مهم‌ترین عرصه مشارکت مردم در نظام های سیاسی است. استفاده از الگوی مناسب در این بخش در سرنوشت سیاسی کشور بسیار تأثیر‌گذار است. در حال حاضر انتخابات مجلس شورای اسلامی توسط الگوی اکثریت برگزار می‌شود. این الگو منجر به حذف اقلیت های سیاسی شده و تنش های فراوانی ایجاد می‌کند. با اتخاذ الگوی تناسبی پیش‌بینی می‌شود ضمن بهبود عدالت و افزایش تأثیر اراده مردم در تشکیل نظام سیاسی، مشارکت انتخاباتی نیز افزایش پیدا کند. همچنین امکان رقابت های درون جریانی افزایش می‌یابد و منجر به تقویت فرهنگ همکاری به‌جای فرهنگی حذفی در بین گروه های سیاسی و افزایش پاسخگویی گروه های سیاسی می‌شود.
این پژوهش در شبکه کانون های تفکر ایران توسط مجتبی رئیسی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
محصول مرتبط:
خوب بود و استفاده کردم. مرحبا