بررسی نظام مالیات بر درآمد افراد

مالیات یکی از راه های تامین منابع دولت ها است. استفاده از مالیات می تواند وابستگی دولت را به درآمدهای نفتی کم کند و همین طور باعث ایجاد عدالت اجتماعی شود. نظام مالیاتی نباید بیش ازحد پیچیده باشد چراکه باعث می شود هزینه های اجرایی شدن مالیات افزایش پیدا کند. این نظام در ایران از مشکلات مختلفی رنج می برد که برای نمونه می توان به فرارهای مالیاتی اشاره کرد. هرچند که در طول سال های گذشته قوانین مالیاتی تغییرات مختلفی کرده اند، اما این موضوع نه تنها به حل مشکل کمکی نکرده است بلکه به پیچیدگی های اجرایی شدن آن افزوده است. از همین رو به نظر می رسد برای ایجاد یک نظام مالیاتی کارآمد به یک اصلاح ساختاری نیاز باشد.

کلیدواژه: مالیات، دولت، نظام مالیاتی، اقتصاد

ضرورت و اهداف پژوهش

اقتصاد ایران همواره تحت فشار تامین منابع برای مخارج بوده است. یکی از راه حل های اساسی و موثر برای جلوگیری از این مشکل و ایجاد درآمد پایدار استفاده از مالیات است. مالیات می تواند به تعدیل ثروت، توزیع مجدد درآمد و برقراری عدالت در جوامع کمک کند. البته برای استفاده درست از مالیات باید نظام مالیاتی درستی داشت چراکه پیچیدگی و ناکارآمدی نظام مالیاتی می تواند مشکلات مختلفی را همچون «هزینه بالای تمکین و وصول مالیات»، «فرار و اجتناب مالیاتی» و همین طور «عدم جمع آوری باکیفیت و کارآمد درآمد مالیاتی» پدید بیاورد. یکی از نظام های مالیاتی کارآمد، نظام مالیات بر درآمد افراد یا اصطلاحی که در ایران رواج دارد «مالیات بر مجموع درآمد» است. استفاده از این نظام مالیاتی می تواند مزایایی چون ارتقای سطح درآمدهای مالیاتی را به همراه داشته باشد و هم می تواند از فرارهای مالیاتی گسترده و همین طور نابرابری توزیع درآمدی جلوگیری کند. لذا در این پژوهش نظام مالیات بر درآمد افراد از زوایای گوناگون بررسی شده است.

معرفی نظام های مالیات بر درآمد افراد

در نظام مالیات بر درآمد، همه اشخاص حقیقی، صاحبان کسب وکار و کارگران و به طورکلی هر شخصی که از هر منبعی درآمد دارد، باید مالیات بپردازد. ازآنجایی که ایران از چنین نظام مالیاتی برخوردار نیست، درآمدهای مالیاتی دولت بیشتر به مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی (شرکت ها)، مالیات بر ارزش افزوده و همین طور عوارض واردات وابسته است. اجرای نظام مالیات بر درآمد افراد می تواند وابستگی دولت ها را به درآمدهای نفتی کاهش دهد و همین طور با کاهش مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، توان رقابت پذیری شرکت های داخلی را افزایش دهد و به این طریق وضعیت تولید و اشتغال را بهبود دهد.

دولت ها درزمینه مالیات بر افراد می توانند یکی از سه نوع نظام های مالیاتی بر فرد را انتخاب کنند. نظام مالیاتی نخست، مالیات بر مجموع درآمد است. هرچند که در هر کشوری با ویژگی های اقتصادی و اجتماعی خود پایه مالیاتی مختص به خود را انتخاب می کند اما به طورکلی می توان گفت که در این نظام مالیاتی برای به دست آوردن پایه مالیات باید خالص درآمد حاصل از منابع مختلف درآمدی اشخاص را با یکدیگر جمع کرد. همچنین برای مقادیر بالاتر سقف معافیت پایه بر اساس نرخ های تصاعدی مشمول مالیات می شوند.

نظام دوم مالیات بر درآمد دوگانه است که در این نظام سه عنصر با یکدیگر جمع می شوند. این سه عنصر عبارت از مالیات تصاعدی بر درآمد حاصل از کار، نرخ مالیات یکنواخت بر درآمد شرکت ها و سرمایه و پایه مالیاتی گسترده است و نرخ های مالیاتی در نظام مالیات دوگانه کاملا پایین هستند. سومین نوع نیز نظام مالیات بر درآمد یکنواخت است که در آن بر همه انواع درآمدهای خالص نرخ مالیات یکنواخت وضع می شود. هرکدام از این نظام های مالیاتی نقاط قوت و ضعف مخصوص به خود را دارند اما می توان ادعا کرد که همه اصلاحات مالیاتی در سه دهه گذشته، نظام مالیات بر مجموع درآمد را پیشنهاد کرده اند که مشخصه اصلی آن کاهش نرخ ها و گستره وسیع پایه مالیاتی است.

نظام مالیات بر مجموع درآمد آثار مختلفی دارد که از آن ها می توان «به حداقل رساندن فرار مالیاتی»، «تحقق عدالت مالیاتی و افزایش تمکین مالیاتی»، «حذف یارانه ثروتمندان و هدفمندی نظام حمایتی و یارانه ها» و «مقابله با پول شویی و قاچاق» اشاره کرد.

تاریخچه پیاده سازی مالیات بر درآمد افراد

ماده مربوط به مالیات بر مجموع درآمد در قانون مالیات های مستقیم در سال های ۱۳۴۵ تصویب شده است و پس ازآن در سال های ۱۳۷۱ و ۱۳۷۶ اصلاح شده است؛ اما بااین وجود به دلایل مختلفی در سال ۱۳۸۰ از قوانین مالیاتی کشور حذف شده است. دلیل این موضوع نبود بسترهای لازم و پیچیدگی های اجرایی آن بوده است. آنچه بیشتر در این سال ها درزمینه قوانین مالیاتی متداول بوده است، مالیات بر درآمد به صورت منبع محور است. مطابق با این قانون هر شخص موظف است که برای هر یک منابع درآمدی خود به طور جداگانه و با روش های متفاوت مالیات بپردازد. این منابع درآمدی می توانند شامل درآمد حاصل از اجاره خانه و حقوق و دستمزد از کسب وکار شخصی باشد.

اظهارنامه مالیاتی مبتنی بر صورت حساب الکترونیکی

یکی از ویژگی های مهم برای نظام مالیاتی این است که از حداقل پیچیدگی برخوردار باشد. این مسئله باعث می شود که مؤدیان مالیاتی نتوانند به راحتی با قوانین ارتباط برقرار کنند؛ همین موضوع باعث می شود که نیاز به تغییر قوانین مالیاتی احساس شود و تغییر مداوم قانون موجب افزایش هزینه های مالی و زمانی خواهد شد. بررسی ها نشان می دهد که می توان با طراحی دقیق یک نظام مالیاتی بر مجموع درآمد به حداقل پیچیدگی دست پیدا کرد، چراکه برای عملیاتی شدن این نظام مالیاتی استفاده از صورت حساب الکترونیکی و سامانه پایانه های فروشگاهی به راحتی امکان پذیر است.

همچنین می توان برای سهولت اظهار اطلاعات درآمدی و هزینه ای مؤدیان مالیاتی به جای اظهارنامه مالیاتی متعارف و معمول از اظهارنامه ای موسوم به اظهارنامه مالیاتی مبتنی بر صورت حساب الکترونیکی استفاده کرد. در این نوع اظهارنامه، مؤدیان مالیاتی در طول هر دوره مالیاتی موظف هستند که پس از گذشت زمان معینی از انجام هر یک از تعاملات اقتصادی خود، از طریق استفاده از سامانه سازمان امور مالیاتی یا به صورت مراجعه حضوری به شرکت های سازمان امور مالیاتی، اطلاعات موردنیاز را به کمک صورت حساب الکترونیکی ارسال کنند.

پیشنهاد اصلاح نظام مالیاتی

نظام مالیاتی فعلی در کشور نمی تواند منابع موردنیاز برای مخارج عمومی را تامین می کند، همچنین به مشکلاتی نظیر فرار مالیاتی به احساس بی عدالتی دامن می زند. هرچند که در چالش های امروز نظام مالیاتی کشور عوامل مختلفی دخیل است اما بررسی ها نشان می دهد که از بین سه رکن تشکیل دهنده نظام مالیاتی که عبارت از قوانین و مقررات مالیاتی و سازمان اجرایی و مؤدیان مالیاتی است، چالش های عمده مربوط به قسمت قوانین و مقررات است. برای مقابله با این مشکل تنها راهکار کارآمد، «اصلاح ساختاری قوانین مالیاتی» است. برای اصلاح مناسب قوانین مالیاتی باید نخست اظهارنامه های مالیاتی و قوانین ساده شوند تا هزینه های اجرا و تمکین کاهش پیدا کند و همین طور تخفیف ها و معافیت ها تا حد ممکن تعدیل شوند. این کار باعث می شود که پایه مالیاتی گسترش پیدا کند و امکان کاهش نرخ ها نیز فراهم شود.

جمع بندی

مالیات یکی از منابع مالی دولت ها است. مالیات می تواند وابستگی دولت را به درآمدهای نفتی کاهش دهد و همچنین موجب ایجاد عدالت اجتماعی شود، اما برای این موضوع به یک نظام مالیاتی کارآمد نیاز است. نظام مالیات فعلی ایران مشکلات مختلفی دارد که این مشکلات باعث افزایش حس بی عدالتی در جامعه و همین طور فرارهای مالیاتی می شود. هرچند که در طول سال های مختلف قوانین مالیاتی در ایران تغییرات مختلفی کرده است اما همه این تغییرات بیشتر به پیچیده شدن نظام مالیاتی منجر شده اند. در این پژوهش نظام مالیات بر درآمد افراد به عنوان یکی از راه حل های موجود برای اصلاح مشکلات مالیاتی بررسی شده است. همچنین پیشنهاد شده است که برای جلوگیری از مشکلات نظام مالیاتی باید به یک اصلاح ساختاری دست زد و همچنین از نظام مالیاتی بر درآمد افراد استفاده کرد که باعث گسترش پایه مالیاتی و امکان کاهش نرخ ها می شود.

این مطالعه در اندیشکده اقتصاد مقاومتی توسط میلاد صادقی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.