الگوی خدمات اجتماعی بانک زمان، ظرفیت ها و پیش زمینه های اجرای آن

بانک زمان مفهومی است که در سال های اخیر در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. بانکداری زمان با استفاده از ظرفیت جامعه در کمک و همیاری با یکدیگر، بخشی از نیازهای رفاهی سالمندان را تامین می کند. با توجه به روند افزایشی جمعیت سالمند در کشور، نیاز به خدمات بهداشتی و رفاهی برای این قشر نیز افزایش می یابد. لذا به کارگیری بانک زمان در کشور باید مورد توجه قرار گیرد که با در نظر داشتن الزامات و پیش نیازهای این الگو، و با توجه به وجود روحیه همیاری بین مردم، قابل پیاده سازی است.

ضرورت و اهداف پژوهش

مسائل اقتصادی و اجتماعی مربوط به سالمندان و افزایش هزینه های خدمات بهداشتی و رفاهی به موازات نیاز به تهیه و تدارک خدمات اجتماعی برای شمار روزافزون آنان، به یک دغدغه فراگیر برای خانواده ها، دولت و جامعه، در سطح جهانی تبدیل شده است. این مسائل در ایران، با توجه به روند رو به رشد جمعیت سالمند در کشور، بسیار مهم است. همچنین باید اذعان داشت که در حال حاضر نیز، دولت به دلیل نیاز فزاینده جامعه به خدمات عمومی، کمبود منابع مالی، عدم انعطاف سازمانی، استفاده از بوروکراسی متمرکز و بهره وری پایین، در انجام تکالیف و فعالیت های ضروری خود در حوزه های رفاهی و حمایتی با مشکلات اساسی مواجه است. درنتیجه، پیر شدن ساختار جمعیتی کشور، اصلاح و تغییر در رویکرد و ساختار نظام رفاهی کشور و استفاده از ظرفیت های جامعه برای مراقبت و حمایت از اعضای آسیب پذیر خود، را برای پاسخگویی به مسائل و بحران های این حوزه طلب می کند. یکی از مهمترین الگوهای سازمانی موفق در این رابطه، الگوی بانکداری زمان است. در این پژوهش، ضمن معرفی بانکداری زمان، درصدد ارائه تصویری از عملکرد، ظرفیت جامعه و چگونگی اجرای این الگو در کشور برآمده است.

مفهوم بانک زمان

سازمان های فعال بین حوزه بازار و دولت با عناوینی مانند بخش سوم و سازمانهای داوطلبانه شناخته می شوند. بانک های زمان، شاخه‌ای مهم از خانواده بخش سوم هستند که چارچوبی جهت ارائه و دریافت خدمات در ازای زمان را فراهم می سازند. این سیستم بانکی، درواقع، شکل داوطلبانه‌ای از تبادل خدمات است که از واحدهای زمانی به عنوان ارز مبادله استفاده می کند. منطق پایه این رویکرد بانکی به این گونه است که فرد به میزان ساعاتی که خدمات ارائه می دهد، اعتبار زمانی کسب می کند و می تواند این اعتبارات را در آینده و به هنگام نیاز برای دریافت خدمت از دیگر اعضای بانک هزینه کند. مولفه های تشکیل دهنده بانکداری زمان به شرح ذیل است:

• در بانک زمان ارزش همه انواع خدمات برابر است و صرفا ساعت ارائه خدمت سنجیده می شود؛
• یک ساعات کار کردن برابر با یک دلار زمانی یا یک اعتبار زمانی است؛
• هر فرد مختار است که چه نوع خدمتی را ارائه دهد و آنچه را دوست دارد دریافت کند؛
• هر فرد یک حساب اعتباری دارد که موجودی آن، توسط یک کارگزار زمان کنترل می شود؛
• یک نرم افزار کامپیوتری جزئیات هر مبادله را محاسبه و صورت حساب آن را به طور منظم برای شرکت کنندگان ثبت و صادر می کند.
• خدمات میان همه اعضای بانک در یک اجتماع مشخص تبادل می شود و لازم نیست فرد صرفا به شخصی که به وی کمک کرده است، کمک کند.
• چنانچه فردی از اعتبارات زمان خود استفاده نکند، می تواند آن را به هر فرد دیگری اهدا نماید.

لازم به ذکر است که با تکامل بانکداری زمان، الگوهای متفاوتی از این نوع بانکداری شکل گرفته است که می توان آنها را در قالب سه رویکرد کلی «فرد به فرد»، «فرد به سازمان» و «سازمان به سازمان» دسته بندی نمود. استفاده از هر یک از این الگوها، وابسته به ظرفیت های جامعه و اهداف سازمان ها و دولت ها است.

زمینه های اجرای بانکداری زمان

الگوی بانکداری زمان وابسته به این است که بستر اجتماعی تا چه حد ظرفیت پذیرش آن را دارد، موجودیت آن را قبول می کند و در جهت تقویت و گسترش آن اجازه فعالیت صادر می کند. با توجه به ظرفیت های فرهنگی و اجتماعی باید اذعان کرد که فرهنگ «یاری گری» ازجمله عناصر مشارکتی است که در فرهنگ ایرانی قدمتی بسیار دارد. اما باید توجه داشت که اجرای این الگو و دستیابی به کارکردهای مطلوب آن نیازمند یکسری پیش زمینه هاست. بر این اساس، مهم ترین الزامات اجرای بانکداری زمان را می توان در موارد زیر اشاره نمود:

نظارت بر عملکرد اعضا: در الگوی بانکداری زمان، به دلیل محدود نبودن پذیرش اعضا، پراکندگی و فاصله مکانی محل خدمت اعضا، حضور اعضای خدمت دهنده در محیط زندگی مشتریان و آسیب پذیر بودن بخش کثیری از اعضای خدمت گیرنده، نظارت بر حُسن رفتار و عملکرد مناسب اعضای بانک امری ضروری و گریزناپذیر است.

امنیت اطلاعات: بانکداری زمان، یک سیستم مبادله تاخیری است و اعضا صرفا با اعتبارات زمانی ثبت شده در سیستم بانک، می توانند از خدمات آن در آینده بهره مند شوند. لذا، بروز خطا یا تخلف در ثبت اعتبارات زمانی در اصل تقابل اخلال ایجاد می کند.

تامین منابع مالی پایدار: اگرچه بانکداری زمان، برحسب یک منطق غیرپولی تنظیم شده است، اما تامین فضای کالبدی، تجهیزات و نیروی اداری جهت استقرار و فعالیت بانک، نیاز به تامین مالی دارد. لذا تامین منابع مالی پایدار و مکفی جهت تداوم فعالیت بانک زمان لازم و ضروری است.

ثبات و پایداری: با توجه به اینکه بانکداری زمان، یک سیستم مبادله تاخیری است، لازمه تاسیس بانک زمان در هر جامعه‌ای از یکسو، ثبات و استمرار خدمات آن و از سوی دیگر اعتماد و امنیت خاطر اعضا نسبت به توانایی بانک در انجام تعهدات در بلندمدت است.

اعتمادسازی: بانکداری زمان، رویکردی مبتنی بر اصل اعتماد است. اعتماد را می توان به دو دسته اعتماد درون گروهی (اعضای خانواده، دوستان و آشنایان) و اعتماد عمومی تقسیم کرد. در شرایط موجود کشور، اعتماد درون گروهی در سطح مطلوب تری نسبت به اعتماد عمومی قرار دارد. این امر، زمینه اجرای بانکداری زمان در اجتماعات کوچک محلی و سنتی وجود دارد، اما اجرای کارآمد آن در جوامع شهری مستلزم تقویت اعتماد عمومی در میان شهروندان است.

اجتماع محوری: بانکداری زمان مبتنی بر رویکرد اجتماع محور بوده و دامنه فعالیت آن غالبا فضاهای همسایگی و سطوح محلی است. همچنین بانک های زمان معمولا در محدوده های جغرافیایی کوچک و با تعداد اعضای محدودی فعالیت می کنند. این الزام باید در مکانیابی، تعیین محدوده جغرافیایی فعالیت بانک و میزان عضوگیری آن مورد توجه واقع شود.

پیشنهادات پژوهش

با توجه به الزامات اجرای الگوی بانکداری زمان، سناریوهایی به شرح ذیل پیشنهاد می شود:

سناریو اول: مسئولیت اجرای این الگو با توجه به ماهیت اجتماعی آن برعهده سازمان های مردم نهاد باشد و دولت در این زمینه در راستای وظایف ذاتی خود نظیر سیاست گذاری، نظارت، حمایت و هدایت عمل کند.

سناریوی دوم: موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی مشخصا شهرداری ها با مشارکت سازمان های مردم نهاد اجرای این الگو را برعهده گیرند و دولت در این زمینه در راستای وظایف ذاتی خود عمل کند.

سناریوی سوم: دولت مسئولیت اجرای این الگو را به صورت پایلوت برعهده گیرد و سپس در صورت موفقیت، از ظرفیت سازمان های مردم نهاد در این زمینه استفاده شود.

شایان ذکر است که اجرای هر یک از این سناریوها با تحلیل های جامعی نیاز دارد.

جمع بندی

به منظور تامین خدمات رفاهی برای قشر سالمند در کشور، که در سال های آتی نرخ رشد این قشر افزایش می یابد، استفاده از الگوی بانک زمان پیشنهاد می شود. از جمله مهم ترین الزامات اجرای این الگو می توان به اشاره نمود. بانکداری زمان بر اساس اینکه توسط دولت، نهادهای عمومی یا مردم نهاد اجرا و مدیریت شود، می تواند در کشور پیاده سازی گردد.

این مطالعه توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط محسن کرمانی نصرآبادی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.