مجمع کشورهای تحریم شده؛ سازوکاری برای شکست سیاست تحریم آمریکا

استفاده از ایزار اقتصادی، مالی و تکنولوژی، یکی از روش های موثر در اجرای سیاست های خارجی و تحقق اهداف و تامین منافع است. حربه های اقتصادی به اشکال گوناگون از جمله اعطا یا عدم اعطای وام، صدور تکنولوژی یا خودداری از آن، تحریم تجاری و بازرگانی و… مورد استفاده قرار می گیرند. در بسیاری از موارد بهره گیری از حربه های اقتصادی به منظور تامین اهداف صرفا اقتصادی نیست، بلکه ممکن است دولتی که این ابزار را به کار می گیرد، اهداف سیاسی، اجتماعی امنیتی و یا نظامی را دنبال کند. بدین ترتیب هر اندازه دولتی از قدرت و توانایی کمتری برخوردار باشد و وابستگی آن به دولت های دیگر بیشتر باشد، در مقابل حربه های اقتصادی، مالی، تجاری و تکنولوژیک آسیب پذیرتر است. حال آنکه اگر دولت هایی که در معرض تحریم هستند با یکدیگر متحد باشند؛ می توانند در مقابل این حربه ها موفق تر عمل کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

با توجه به آن که جمهوری اسلامی ایران طی سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی همواره تحت تحریم های ظالمانه ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی قرار داشته، از روش های متنوعی برای دور زدن و کم اثر کردن تحریم ها استفاده کرده است. در این بین بحث تشکیل باشگاه تحریمی ها به عنوان محلی برای گردآوری کشورهایی که به دلایل مختلف تحت تحریم های آمریکا قرار گرفته اند، از سال ۱۳۹۲ در ایران مطرح شده است اما الزامات مورد نیاز برای عملیاتی شدن این طرح فراهم نشده است. از این رو در این پژوهش به مطالعه مفهوم تحریم پرداخته شده است، ضرورت ایجاد مجمع کشورهای تحریم شده و چالش های شکل گیری این مجمع مورد بررسی قرار گرفته است و پیشنهادهای کاربردی در این زمینه ارائه شده است.

اهداف تحریم ها و روش های اجرای تحریم ها

براساس تعریف سازمان ملل متحد، اعمال تحریم ها اساسا برای تنبیه بوده و به نوعی، تدابیر بین المللی برای وادار کردن متجاوزان به اطاعت و پیروی از مقررات بین المللی هستند. به عبارت دیگر، هدف اصلی تحریم ها، تغییر رفتار متخلفان و هشدار به کشورها یا اشخاصی است که احتمالا قصد نقض قوانین بین المللی را در سر می پرورانند. برای دستیابی به نتایج مطلوب و تغییر رفتار کشور متجاوز، تحریم ها باید کارآمد، موثر و سازنده باشند؛ در غیر این صورت مشروعیت آن ها زیر سوال می رود. تحقق کارآمدی یک تحریم، نیازمند اداره سیاسی است. در واقع تمام اعضای سازمان ملل متحد، از جمله کشور های دوست و همسایه کشور متخلف، باید با شورای امنیت به طور کامل همراهی کنند. همچنین زمانی یک تحریم موثر قلمداد می شود که در کوتاه ترین زمان ممکن، آثار منفی تحریم بر اقتصاد کشور متخلف آشکار شود. اگر تحریم به صورت همه جانبه اعمال شود، منزوی شدن کشور هدف باید به صورت همه جانبه صورت پذیرفته و در این مورد نباید هیچگونه کمکی در اختیار آن کشور قرار داده شود. در این راستا، کنترل دقیق مرزهای کشور متخلف نقش مهمی در موثر واقع شدن تحریم ایفا می کند.

ضرورت ایجاد مجمع کشورهای تحریم شده

در طول سال های گذشته، کشورهایی که تحت تحریم قرار گرفته اند، تلاش کرده اند با روش های مختلف از جمله مذاکره، سازش و یا مقاومت در برابر تحریم ها عمل کنند. با این حال به نظر می رسد با توجه به دگرگونی هایی که در شیوه های تحریمی آمریکا به وجود آمده، دیگر زمان عمل انفرادی کشورها در برابر تحریم ها به پایان رسیده است و تشکیل ساز و کاری بین المللی با عنوان مجمع کشورهای تحریم شده می تواند تا حد زیادی هم سیاست تحریم و هم خود تحریم ها را بی اثر سازد. ایجاد مجمع کشورهای تحریم شده یکی از راهکارهای مقابله با تحریم های آمریکا و تشکیل جبهه ای جهانی علیه سیاست های کاخ سفید است. ایجاد این مجمع می تواند نقش مهمی در به چالش کشیدن ساختارهای غربی حاکم بر نظام اقتصاد جهانی همچون حاکمیت دلار به عنوان ارز رایج و همچنین بی اعتبار کردن نهادهای مالی و پولی بین المللی همچون صندوق بین المللی پول و بانک جهانی ایفا کند.

بی تردید تاسیس این مجمع، علاوه بر ثمرات اقتصادی، از لحاظ سیاسی نیز آمریکا را در یک وضعیت دوگانه قرار می دهد که در آن هم راه پیش و هم راه پس برای ایالات متحده منجر به شکست می شود؛ زیرا اگر آمریکا تلاش کند که از سیاست تحریم علیه کشورهای بیشتری استفاده کند و کشورهای مخالف خود را با تحریم ضعیف و از جامعه جهانی جدا کند، کشورهای تحریم شده می توانند به سرعت به سمت مجمع کشورهای تحریم شده حرکت کنند و به جبهه مخالفان آمریکا بپیوندند. ایران، روسیه، چین، ونزوئلا، سوریه و کره شمالی از جمله کشورهایی هستند که می توانند هسته اولیه مجمع کشورهای تحریم شده را تشکیل دهند.

چالش های مجمع کشورهای تحریم شده

تشکیل مجمع کشور های تحریم شده به عنوان یک ساز و کار غیر غربی در سطح بین المللی قطعا با دشواری ها و چالش های خاص خود مواجه خواهد بود. به خصوص که این ساز و کار قرار است عملا در برابر سیاست های تحریمی ایالات متحده آمریکا عمل کند. از سوی دیگر فرصت های قابل توجهی نیز وجود دارد که می توانند برای آغاز همگرایی و همکاری در دستور کار کشورهای تحریم شده قرار داده شود. از این رو بررسی چالش های ایجاد مجمع کشور های تحریم شده از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

• ماهیت متفاوت وضع تحریم ها: علت و ماهیت وضع تحریم های آمریکا علیه کشورهای مختلف، تا حد زیادی متفاوت است و این مسئله تشکیل مجمع کشور های تحریم شده را دشوار می کند؛
• وجود جریان های غرب گرا در کشور های تحت تحریم: یکی از مهمترین مسائلی که به عنوان مانع جدی در راستای ایجاد هر نوع همگرایی میان کشور های تحریم شده عمل می کند، وجود بدنه قابل توجه غرب گرا در ساختار بوروکراسی یا سیاسی این کشور هاست؛
• فقدان درک همسان از منفعت مشترک برای مقابله با سیاست های تحریمی آمریکا: سطح، نوع و میزان تحریم های آمریکا علیه کشورهای مختلف تا حد زیادی متفاوت است. در این بین کشورهایی که با تحریم های کمتر و یا سطح پایین تر مواجه هستند، تمایل چندانی به رویارویی با ایالات متحده ندارند. این کشورها تلاش می کنند تا حد ممکن علنا تحریم های آمریکا را به چالش نکشند؛ چرا که عواقب چنین امری را عامل ایجاد چالش های بیشتر تلقی می کنند.

پیشنهادهایی برای مجمع کشورهای تحریم شده

به دلیل تفاوت های موجود میان کشورها مانند پراکندگی جغرافیایی، سطح رشد اقتصادی، سطح فناوری و مسائل فرهنگی، شاید در قدم اول نتوان یک ائتلاف نیرومند با حضور همه ۲۳ کشور تحریم شده به وجود آورد. از این رو در ادامه به برخی از راهکارهای تشکیل یک مجمع قدرتمند اشاره شده است:

• کشورهای تحریم شده در عین اشتراک در مسئله تحریم، مشترکات دیگر و تمایزانی نیز در زمینه های گوناگون دارند. بر این اساس لازم است علاوه بر تحریم، سایر مشترکات کشورهای تحریمی در عرصه های مختلف نظیر پیوندهای سیاسی، قرابت های ایدئولوژیک، فرهنگی و اجتماعی و فرصت های مشترک اقتصادی و امنیتی نیز مورد مطالعه دقیق قرار گرفته و همکاری میان این کشورها در همه این زمینه ها تقویت شود؛
• مهم ترین مولفه ای که در امکان ایجاد مجمع کشورهای تحریم شده تاثیر دارد، تامین منافع اعضای آن است. در واقع یک ائتلاف زمانی می تواند سودمند باشد که منافع ناشی از پیوستن به آن برای اعضا بیشتر از منافع نپیوستن به آن باشد. بر این اساس شکل گیری مجمع کشورهای تحریم شده نیازمند طراحی یک دیپلماسی هوشمندانه جهت ترغیب کشورهای مختلف به حضور در چنین مجمعی است؛
• اصلی ترین عامل برتری اقتصادی آمریکا در سطح جهان، دلار است. این مزیت برای آمریکا ایجاد شد که با سیاست گذاری داخلی بر دلار، بر روندهای تجاری و سیستم های مالی جهان تاثیر بگذارد. بی تردید بهترین راهبرد مقابله با این سیاست، بی اعتبار کردن دلار به عنوان ارز بین المللی است که از طریق انجام تعاملات اقتصادی با استفاده از ارزهای ملی و عدم دخالت در معاملات بین کشورهای مختلف حاصل می شود. ایجاد مجمع کشورهای تحریم شده یکی از راهکارهای مقابله با تحریم های آمریکا است.

جمع بندی

در طول سال های گذشته، کشورهایی که تحت تحریم قرار گرفته اند تلاش کرده اند با روش های مختلف از جمله مذاکره، سازش و یا مقاومت در برابر تحریم ها عمل کنند. ایجاد مجمع کشورهای تحریم شده یکی از راهکارهای مقابله با تحریم های آمریکا است که علاوه بر ثمرات اقتصادی برای کشورها، از لحاظ سیاسی نیز آمریکا را تحت فشار قرار می دهد اما تشکیل این مجمع با چالش ها و موانعی همچون وجود جریان های غربگرا در کشور های تحت تحریم و ماهیت متفاوت وضع تحریم ها برای کشورهای مختلف مواجه است. از این رو برای به ثمررسانی تاسیس چنین مجمعی و موفق شدن این مجمع در شکست تحریم ها، طراحی یک دیپلماسی هوشمندانه جهت ترغیب کشورهای مختلف به حضور در چنین مجمعی و بی اعتبار کردن دلار به عنوان ارز بین المللی پیشنهاد می شود.

این مطالعه در موسسه راهبرد پژوهان جهان معاصر توسط شعیب بهمن در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.