تحلیل و برآورد سیستم تقاضای حامل های انرژی برای خانوارهای شهری و روستایی

رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی در کشورهای جهان تا حد زیادی به مقدار و نیز سطح استفاده ازکارآمد حامل های انرژی ارتباط می یابد. از این رو بیشترین سهم را در تجارت جهانی به خود اختصاص داده است. کشور ایران نیز به عنوان کشوری رو به رشد و برخوردار از منابع بزرگ نفت و گاز یکی از کشورهای مهم جهان در مبحث انرژی است. افزایش بی مصرف انرژی و بالا بودن شدت مصرف انرژی در تمامی بخشها، یکی از معضلات گریبان گیر کشور است؛ بنابراین، برنامه ریزی برای تولید و مصرف انرژی از جمله کاهش شدت انرژی مصرفی بخش های اقتصادی کشور از اهمیت فراوانی برخوردار است.

ضرورت و اهداف پژوهش

از موضوعات بسیار مهم در حوزه رفتار مصرف کننده، تدوین سیاستهای جبرانی و همچنین قیمت گذاری، مبحث الگوهای رفتاری خانوارها در حوزه حامل های انرژی است. افزایش قیمت حامل های انرژی چه به صورت دستوری در فرایند قیمت گذاری تحت کنترل دولت و چه در حالت مبتنی بر بازار، رفاه مصرف کننده را تحت تأثیر قرار میدهد که مسلماً دولتها با هدف حمایت از گروه های مختلف خود را متعهد به جبران پیامدهای ناشی از تغییرات شدید قیمتها به و یژه در حالت قیمت گذاری دستوری می دانند. در این مطالعه سیستم تقاضای حامل های انرژی شامل «بنزین»، «برق خانگی» و «گاز خانگی» برای خانوارهای شهری و روستایی طی سالهای ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ در دو حالت تمامی خانوارها و خانوارهایی که بنزین مصرف کرده اند، برآورد و تحلیل شده است. همچنین کشش های درآمدی، قیمتی و متقاطع هم برای متوسط خانوارها و هم برحسب دهک ها برآورد و تحلیل شده است. نتایج نشان میدهد که کالاهای مورد مطالعه یعنی «بنزین»، «برق خانگی» و «گاز خانگی» ضروری است. درجه ضروری بودن این کالاها میان طبقات و درون طبقات (در مقایسه با یکدیگر) متفاوت است. نکته قابل توجه آن است که نتایج کشش ها بر اساس میانگین درآمد و میانگین بردارهای قیمتی در طبقات مختلف خانوارها به دست آمده است.

روش شناسی پژوهش

در هر تحقیق تعیین سطح هم فزونی مطالعه به دو عامل بستگی دارد. یکی هدف از تحقیق و دیگری اطلاعات موجود. از آنجاکه هدف این مطالعه اندازه گیری اثرات تغییرات قیمت حاملهای انرژی در سبد مصرفی خانوارهای روستایی است، لذا دید سیستمی نسبت به رفتار مصرف کننده، مستلزم توجه به کل سبد مصرفی است. از این رو، در این مطالعه سبد مصرفی به چهار زیرگروه «بنزین»، «برق»، «گاز خانگی» و «سایرکالاها» دربرگیرنده گروه های کالایی خوراکی ها و سایر غیر خوراکی ها به غیر از سه گروه پیش گفته است. به منظور تشریح هرچه بهتر رفتار مصرفی خانوار و ارائه تصویر شفاف تر از این رفتار، در این مطالعه آمار خام بودجه خانوار که در آن وضعیت هزینه های مصرفی تک تک خانوارها ارائه شده، مورداستفاده قرارگرفته است. استفاده از این آمارها از دو جهت حائز اهمیت است. ۱) سطح همفزونی داده ها را برحسب واحدهای آماری ریز کرده و عملا مطالعه بر روی خردترین واحد مصرفی (خانوار) صورت میپذیرد. ۲) اینگونه آمارها، حجم وسیعی داشته و اگرچه کار کردن با آنها مستلزم وقت زیاد و فرایندهای پیچیده برنامه نویسی کامپیوتری با فرمت های بانکهای اطلاعاتی است.

به منظور شناخت رفتار مصرف کننده به هنگام تغییرات درآمد و بردار قیمتها لازم است یک سیستم تقاضا تصریح و با داده های مقتضی برآورد شود. نقطه شروع بحث سیستمی تقاضا به سال ۴۸-۱۹۴۷ میلادی برمیگردد. از آن زمان سیستم تقاضای تقریبا ایده آل برای تبیین رفتار مصرف کننده و ارزیابی تغییرات رفاهی، مقبولیت بیشتری یافته است؛ اگرچه پس از آن فرم درجه دوم این سیستم نیز به وفور مورد استفاده قرار گرفته است. اکثر متخصصین اقتصاد کاربردی، برای مدلسازی تقاضا و تحلیل رفتار مصرفی خانوارها، از الگوی تقاضای تقریبا ایده آل استفاده کرده اند. این الگو در فرم اصلی خود یک الگوی غیرخطی بوده که برای خطی کردن آن در ادبیات اقتصاد کاربردی، از شاخص های قیمت مختلفی استفاده شده است. در این مطالعه نیز برای شناخت الگوی تقاضای مصرف کنندگان ایرانی، از این سیستم استفاده شده است.

کشش های درآمدی و قیمتی برای کلیه خانوارهای شهری و روستایی

باتوجه به محاسبات انجام شده در این پژوهش کشش های درآمدی برق و گاز خانگی کوچکتر از واحد بوده و به عنوان کالای ضروری قلمداد میشوند. این در حالی است که کشش درآمدی سایر کالاها اندکی بیش از یک یا به اغماض برابر واحد است که مسلم ضروری نبوده و با توجه به تنوع گسترده کالاها در این زیرگروه عمده، غیرضروری نبودن آنها با قضاوت ها و برداشتهای اولیه خارج از الگو، سازگار است. نکته بسیار مهم کشش درآمدی بنزین است که رقمی بزرگتر از یک یعنی در خانوارهای شهری و روستایی به ترتیب ۲۷/۱ و ۳۶/۱ می باشد. همچنین زیر کشش قیمتی خودی گاز خانگی بری خانوارهای شهری و روستایی با مقادیر ۳۸/۱-و ۴۴/۲- با کشش تر از سایر کالاها بوده و بقیه کالاها کم کشش هستند.

کشش های درآمدی و قیمتی برای خانوارهای مصرف کننده بنزین

کشش های درآمدی بنزین، برق و گاز خانگی کوچکتر از واحد بوده و به عنوان کالای ضروری قلمداد میشوند. این در حالی است که کشش درآمدی «سایر کالاها» اندکی بیش از یک یا به اغماض برابر واحد است که مسلم کالای ضروری نبوده و با توجه به تنوع گسترده کالاها در این زیرگروه عمده، غیرضروری نبودن آنها با قضاوت ها و برداشتهای اولیه خارج از الگو، سازگار است. همچنین کشش قیمتی خودی گاز خانگی برای خانوارهای شهری و روستایی با مقادیر ۴۳/۱- و ۴۴/۲- با کشش تر از سایر یعنی بنزین، برق خانگی و گروه سایر کالاها بی کشش یا کم کشش هستند.

جمع بندی

یکی از موضوعات مهم در حوزه رفتار مصرف کننده و تدوین سیاستهای جبرانی، مبحث حامل های انرژی است. هدف این مطالعه اندازه گیری اثرات تغییرات قیمت حامل های انرژی در سبد مصرفی خانوارهای شهری است، لذا سبد مصرفی به چهار زیرگروه «بنزین»، «برق خانگی»، «گاز خانگی» و «سایرکالاها» تقسیم بندی شده و سپس سیستم تقاضای حامل های انرژی برای خانوارهای شهری و روستایی سالهای ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ در دو حالت تمامی خانوارها و خانوارهایی که بنزین مصرف کرده اند، برآورد و تحلیل شده است. نتایج نهایی برای خانوارهایی که بنزین مصرف کرده اند نشان میدهد که کالاهای مورد مطالعه ضروری هستند. درجه ضروری بودن این کالاها میان طبقات و درون طبقات متفاوت است. نکته قابل توجه آن است که نتایج کشش ها بر اساس میانگین درآمد و میانگین بردارهای قیمتی در طبقات مختلف خانوارها به دست آمده است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط علی اکبر خسروی نژاد در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.