مروری انتقادی بر طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان

شاید بهتر باشد که موضوع انتقال آب و نمک‌زدایی آب را به طور کلی و طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان را به طور اخص به صورت پرسش‌هایی نگاه کنیم که ﻻزم است تصمیم‌گیرندگان و جامعه بتوانند به این پرسش‌ها، پاسخ‌های همه‌جانبه و نسبتا درستی بدهند. معمولا ‌این پرسش‌ها از نقطه‌ای آغاز و در فضای موافقت‌ها و مخالفت‌ها با طرح، به تدریج گسترش پیدا می‌کنند. از ‌این رو در ‌این نوشتار، پرسش یا پرسش‌های اصلی دیدگاه موافق و مخالف بازگو و سپس بر اساس مصوبات نظام فنی- اجرایی کشور و دستاوردهای جهانی در ‌این زمینه پاسخ‌ها به طرح پرسش‌های جدیدی ختم می‌شود.

پرسمان موجود

طوﻻنی شدن مطالعات توجیهی طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان می‌تواند خود یک پرسش آغازین باشد، چرا‌ این مطالعات نزدیک به یک دهه طول کشیده و هنوز به اتمام نرسیده است؟ دلیلش چه می‌تواند باشد؟ گویی فارغ از جریان معمول مطالعات یک طرح که حداکثر دو تا سه سال است، نیروهای مختلفی در بیرون و درون وزارتخانه مسئول، با هم برای رسیدن به تصمیم‌گیری نهایی در کشمکش هستند و شاید ‌این دودلی به این زودی نتواند به پاسخ مشخصی منجر شود. گرچه تصمیم‌گیری نهایی، یک تصمیم سیاسی تلقی می‌شود، اما ‌این تصمیم سیاسی می‌بایست به درجه‌ای از توجیهات اقتصادی، مالی، محیط‌زیستی و اجتماعی هم توجه داشته باشد، مخصوصا با توجه به شرایط حساس و دشوار اقتصادی کشور.

این واقعیت (نارسایی تصمیمات سیاسی از نظر اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی) از محتوای نظرات مخالفان طرح آشکار است. از ‌این روست که توجه به نظرات و پرسش‌های موافقان و مخالفان و گستره‌ای که گفتمان ‌این طرح پیدا کرده است، اهمیت پیدا می‌کند.

سابقه طرح

طبق گزارش آذرماه ۱۳۹۳ مرکز پژوهش های مجلس درباره ‌این طرح، استانداری سمنان پیگیری آن را در اواخر ۱۳۸۸ آغاز کرد. ‌این پیگیری منجر به جلسه‌ای در ۷/۴/۸۹ با حضور معاون اول رئیس‌جمهور و وزیر نیرو شد. مطالعات پیش‌شناخت به قرارگاه خاتم واگذار شد. هیئت وزیران در دور سوم سفرهای استانی به سمنان در جلسه ۱۴/۱۰/۸۹  بند ۶ صورتجلسه با تکمیل مطالعات طرح (با عنوان انتقال آب از دریای خزر به سمنان) و ‌ایجاد ردیف برای طرح در ﻻیحه بودجه ۱۳۹۱ موافقت کرد. مسئولیت کارفرمایی طرح به شرکت آب و نیرو واگذار شد و ‌این شرکت، طرح را با همین نام در ۲۱/۱۲/۹۱ به شرکت مهاب قدس واگذار کرد. ظاهرا در همین سال، مطالعات سیمای طرح در شورای فنی آب و نیرو و شورای تصویب سطح سه وزارت نیرو به تصویب رسید و مجوز اولیه تخصیص آب از وزارت نیرو اخذ شد. در حال حاضر یعنی در زمستان ۱۳۹۸ در شرایطی که دوره زمانی تخصیص داده شده رو به اتمام است، مطالعات توجیهی طرح به طور مشروط به تصویب رسیده است و مطالعات تکمیلی هنوز آغاز نشده است.

مخالفت ها

شاید یکی از دﻻیل طوﻻنی شدن دوره مطالعات توجیهی آن، مخالفت‌هایی باشد که در سطح گسترده، چه به صورت گروهی و چه انفرادی انجام شده است. دﻻیل اصلی مخالفت‌ها عبارتند از:

• به گزینه‌های مدیریت تقاضا و تامین کمبودها از محل صرفه‌جویی و کاهش تلفات و بازتخصیص منابع آب استان توجه نشده است؛
• در پیش‌بینی تقاضاها به ویژه برای آب صنعتی بیش‌برآورد وجود دارد؛
• آثار محلی محیط زیستی نمک زدایی و انتقال آب، زیاد و مخرب است؛
• طرح فاقد توجیه اقتصادی و اجتماعی است؛
• به جنبه‌های رژیم حقوقی برداشت آب دریای خزر و پیامدهای ژئوپلتیکی آن توجه نشده است.

پرسش مهم در مخالفت‌ها: معنی تصویب مشروط مطالعات توجیهی توسط شرکت آب و نیرو و سازمان محیط زیست چیست؟

موافقت ها

• تامین کمبودهای ‌آینده استان برای نیازهای شرب و صنعت در افق طرح (۱۴۲۵) ضروری است؛
• هزینه‌ها عمدتا بر عهده بخش خصوصی است و بر بودجه عمومی ‌تحمیل نمی‌شود؛
• آثار و تبعات محیط زیستی بر پیکره عظیم دریای خزر ناچیز است؛
• آمایش سرزمین نیاز به اصلاح سیاست های اقتصادی و نحوه تقسیم بودجه دارد و زمان‌بر است، فقدان خدمات ضروری تامین آب تا آن زمان مقدور نیست.

پرسش مهم کمتر به زبان‎آمده موافقان- با توجه به آخرین دلیل- این است که چرا با توجه به انجام یا در دست انجام‌ بودن طرح‌های مشابه در کشور، آغاز سخت‌گیری‌ها باید برای استان سمنان باشد؟

گستره و گفتمان

همان گونه که قبلا  اشاره شد، اظهار نظرهای زیادی در سطح گسترده، چه به صورت گروهی و چه انفرادی درباره ‌این طرح انجام شده و موجود است. فقط در یک گروه تلگرامی، تاکنون  ۱۸۵ پست درباره ‌این طرح دیده شده که بخشی جنبه اطلاع رسانی، تعدادی در موافقت و اغلب در مخالفت ‌این طرح منتشر شده‌اند. حضور ‌این گفت و گوها و تاثیر آن بر سرنوشت طرح، شاید یک حادثه مهم در تاریخ مدیریت آب کشور باشد. پرسش‌هایی که درباره ‌این طرح در افکار عمومی ‌مطرح شده، حتی اگر ‌این طرح متوقف هم شود، ارزش یادگیری و آموزشی زیادی دارد و این ارزش، احتمال دارد بتواند هزینه‌هایی را که تا به حال برای مطالعات طرح شده است جبران کند.

به طور کلی از حدود سال ۱۳۹۴ فضای گفتمانی درباره آب در حوزه عمومی ‌از سطح تذکرات برای مدیریت مصرف در سطح خُرد (خانه و مزرعه و کارگاه) فراتر رفته و جنبه‌های مدیریتی کلان و منطقه ای به خود گرفته است. شاید بتوان گفت که ویژگی مربوط به ‌طرح انتقال آب به سمنان، آن است که برای اولین با افکار عمومی ‌نسبت به درستی ارقام پیش‌بینی‌شده برای نیازها در توجیه طرح دچار تردیدهای جدی شده است. توجه و حساسیتی که قبلا در توجه افکار عمومی ‌در نقد طرح‌های ‌این چنینی به چشم نمی‌خورد.

نتیجه ‌این اعتراضات و فشار افکار عمومی ‌منجر به آن شد که سخنگوی دولت در اواخر ماه مهر امسال از قول رئیس‌جمهور، به اولویت نظرات کارشناسی تاکید کند. معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم طبق صورتجلسه ۱۷ مهر سال جاری، با رعایت ۶ شرط الزامی ‌با اجرای طرح موافقت مشروط کرده است.

پی‌نوشت: اندیشکده تدبیر آب ایران، یادداشت «انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی در بوته نقد» را به قلم انوش نوری اسفندیاری منتشر کرده است.