الزامات تحقق گام دوم انقلاب در بخش آب

آب به عنوان یک مؤلفه غیرقابل جایگزین در توسعه سایر­بخش ­های کشور، از اهمیت ویژه­ ای برخوردار است. در چهار دهه پس از انقلاب­ اسلامی اقدامات ارزنده ­ای در جهت مدیریت این بخش زیربنایی انجام شده است. با این وجود در سال ­های اخیر بحران آب در کشور به مسئله­ ای مهم و اساسی تبدیل شده است. برخی از چالش ­های مهم آب کشور در حال حاضر عبارت­ اند از: تغییر اقلیم و کاهش آب تجدیدپذیر، نابودی و تخریب زیست­بوم ­ها، بهره ­وری پایین آب. در این میان، عدم تطابق اسناد بالادستی بخش آب با نیازهای روز، تعدد دستگاهی و عدم­ هماهنگی بین دستگاه­ ها و نبود برنامه مدون بلندمدت و مرتبط با سایر اسناد بالادستی از مهمترین علل بحران آب محسوب می­شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

آب یکی از شاخص ­های توسعه پایدار است و تأمین آن نشانه توسعه­ یافتگی و پایداری سرزمین خواهد بود. محدودیت ­های ذاتی منابع آب قابل­ دسترس در کشور از یک ­طرف و کم ­آبی ­ها و خشکسالی­ های پی ­در­ پی از طرف دیگر، حساسیت بخش آب را بالا برده است. شواهد نشان می­ دهد بخش آب و اجزای آن به طور کلی وضعیت مطلوبی ندارد. یکی از مهم ترین دلایل وضعیت نسبی نامناسب بخش آب، عدم موفقیت سیاست ­های پیشین اتخاذ شده در ارتقای این بخش است. در این گزارش تلاش شده است ضمن تبیین وضع موجود بخش آب، چالش ­ها و مشکلات آن مورد بررسی قرار بگیرد و برنامه­ ریزی کارآمدی در گام دوم انقلاب اسلامی ارائه شود.

وضعیت بخش آب در چارچوب شاخص ­های کلیدی

الف) ارزیابی قوانین و اسناد بالادستی توسعه بخش آب:

عدم­ تناسب برخی از اسناد بالادستی با نیاز­های فعلی و نبود یک ارتباط منطقی بین آن ها و یک برنامه بلندمدت از علل بروز مشکل در این بخش است. مغایرت قوانین از دیگر آسیب ­های این بخش است که موجب از بین رفتن قبح تجاوز بر منابع زیرزمینی و تخلفات وسیع در گذشته شده است. از دیگر نواقص قوانین مرتبط با بخش آب می ­توان به بی­ توجهی به شرایط بحرانی آب خوان­ های کشور، ایجاد شرایط مجاز شدن تخلفات و اخذ پروانه برای چاه غیرمجاز و عدم ­توجه به ارزش اقتصادی آب و … اشاره کرد.

ب) حوزه توسعه سازه ­ای و غیر­سازه ­ای بخش آب:

از مهم ترین موضوعی که در مورد مدیریت بخش آب در سال ­های اخیر می­توان عنوان کرد، حاکم بودن تفکر سازه­ ای بر اجرای برنامه ­های این بخش است. این امر سبب می­شود که اجرای سیاست ­ها و برنامه ­ها در جهت سازه ­ای تقویت شده و موارد غیرسازه ­ای و نرم ­افزاری مغفول بماند.

ج) طرح­ های کلان سدها و شبکه­ های آبیاری و زه کشی:

عمده این شاخص ­ها شامل شاخص­ های سازه ­ای بوده و رشد مناسبی را طی ۴۰ سال گذشته داشته ­اند اما ارائه آن بیانگر غالب بودن تفکر سازه ­ای در مدیریت بخش آب است. به عنوان مثال حجم مخازن ذخیره و همچنین شبکه­  های آببیاری و زه کشی تقریبا رشد ۴ برابری داشته است.

د) تأمین آب شرب و شبکه دفع فاضلاب:

آمارها در این بخش نشان می­دهد که شاخص ­های توسعه ­ای در بخش آب و فاضلاب روند افزایشی داشته­اند. برای مثال درصد جمعیت روستایی تحت پوشش خدمات آب شرب بهداشتی(بالای ۲۰ خانوار) از حدود ۱۲% در سال ۱۳۵۷ به بیش از ۸۰% در سال جاری رسیده است.

آسیب ­شناسی بخش آب

با وجود مطلوب بودن وضعیت رشد شاخص­ های بخش آب، در حال حاضر کشور دچار چالش­ های اساسی در این بخش است. برخی از مهمترین چالش­های بخش آب کشور عبارت­اند از:

الف) وضعیت منابع آب زیرزمینی:

منابع آب زیرزمینی به صورت چاه، چشمه و قنات هستند و مصارف زیادی از کشور به این منابع وابسته است. بر اساس آمارها بعد از سال ۱۳۵۷ تقریبا هرساله مقدار تخلیه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه آن ها بیشتر بوده و در حال حاضر حدود ۱۲۰ میلیارد مترمکعب یا یک ­چهارم ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی از دست رفته است. این امر باعث شده تا در بسیاری از مناطق این آب­ ها شور و عملا غیرقابل استفاده باشند. بر اساس آمارها،  %۴۵ از چاه ­های موجود در کشور غیرمجازند و از طرفی از سال ۱۳۴۷ تا به کنون دشت ­های ممنوعه ۲۴ برابر شده است.

ب) تغییر اقلیم و کاهش آب تجدیدپذیر:

منطقه خاورمیانه و کشور ایران نه تنها از افزایش دمای کره ­زمین مستثنی نیست بلکه با شدت بیشتری تأثیر می­پذیرد. آثار این پدیده در اقلیم کشور به صورت عمدتاً خشکسالی ­های بلند­مدت و سیل ­های شدید ظهور پیدا می­کند.

ج) نابودی و تخریب زیست­ بوم ­های آبی:

نابودی و تخریب زیست ­بوم ­های آبی از مهمترین عواقب بحران آبی کشور است. زیست­بوم ­های مذکور شامل رودخانه­ ها، تالاب­ ها، مرداب­ ها، دریاچه­ ها و غیره است که نابودی آنها عواقب بسیار گسترده ­ای را به دنبال خواهد داشت. ظهور توفان­ های گرد و خاک با شدت و فراوانی زیاد در غرب و شرق کشور را از این جمله می­توان برشمرد.

د) آلودگی منابع آب:

استفاده از آب در بخش ­های مختلف مصرف، تولید فاضلاب­ ها، پساب ­ها و زهاب­ هایی را به دنبال خواهد داشت که تهدیدی برای کیفیت منابع آب به­ شمار می­رود. مصادیق آلودگی آب متعدد بوده و از آلودگی رودخانه ­ها تا آلودگی آب­ های زیرزمینی قابل بررسی هستند.

ه) بهره ­وری پایین آب در بخش ­های مختلف:

یکی از مواردی که به بحران آب در کشور دامن می­زند، بهره­ وری پایین آب در بخش ­های مختلف مصرف است. طبق آمارها راندمان آبیاری کشور در سال­های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ برابر ۴۳.۸ درصد بوده که با توجه به شرایط موجود آب کشور، وضعیت مطلوبی ندارد. از سویی وضعیت بهره­وری آب­شرب در شبکه­ های توزیع در کشور نیز مناسب نیست.

راهکارهای پیشنهادی برای بهبود مدیریت آب کشور

مقابله با بحران آب و تخفیف عواقب آن ضروری است. ادامه وضعیت موجود موجب کاهش منابع آب، تهدید امنیت آبی و غذایی، از بین رفتن منابع آبی کشور و تحت­ الشّعاع قرار گرفتن امنیت ملی خواهد شد. باید توجه داشت حل مسائل و معضلات آب تنها درون این بخش انجام نمی ­شود و به هماهنگی­های لازم بین دستگاه ­ها­ و هم ­راستایی برنامه­ های توسعه ­ای برای حصول یک هدف جامع نیاز دارند.

برخی از راهکارهای پیشنهادی عبارت­ اند از:

• اعمال مدیریت به هم­ پیوسته آب در سطح ملی و حوضه آبریز
• منظور کردن ظرفیت­ های آبی و ارزش آب در طرح­ های کالبدی و آمایش سرزمین
• اعمال مدیریت تقاضا و عملیاتی سازی الگوی بهینه مصرف
• ارتقا بهره­ وری آب در بخش کشاورزی با تأکید بر کاهش مصرف آب در سطح حوضه آبریز
• بازچرخانی و استفاده مجدد از آب با تأکید بر جایگزینی پساب برای مصارف کشاورزی، خدمات و صنعت
• استقرار نظام اولویت ­بندی طرح ­های آبی با تأکید بر اتمام هم­زمان و تکمیل چرخه طرح­های چندمنظوره
• انتقال مدیریت و مالکیت تأسیسات آبی و برقابی به بخش ­های خصوصی و تعاونی

جمع بندی

در سال­ های اخیر بیش از هر زمان دیگری سخن از بحران آب به میان می ­آید. به­ رغم رشد مناسب شاخص­ های عملکردی بخش آب، آمار نشان می­دهد که وضعیت آب از جنبه­ های مختلف چندان مطلوب نیست. از آسیب ­های موجود می­توان به بحران منابع آب ­های زیرزمینی، نابودی و تخریب زیست­بوم ­های آبی، آلودگی منابع آب و بهره ­وری پایین اشاره کرد. واضح است که ادامه مدیریت فعلی به کاهش منابع آب، تهدید امنیت آبی و غذایی کشور و … می انجامد.  یکی از دلایل معضلات فعلی بخش آب، وجود مشکل و عدم تطابق اسناد بالادستی با وضعیت موجود است. به­ منظور بهبود وضعیت بخش آب راهکارهای متعددی ارائه شد که اعمال مدیریت یکپارچه بخش آب، منظور کردن ظرفیت ­ها و ارزش ­های آبی از جمله آن ها است.

این مطالعه در مرکز پژوهش ­های مجلس شورای اسلامی با همکاری مهدی مظاهری و نرجس­ السادات عبدالمنافی و در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.