انتقال تجربیات گرجستان در مبارزه با فساد اداری و ایجاد شفافیت

فساد اداری، رانت و رشوه در کشور بسیار زیاد شده است. اقداماتی که تاکنون انجام شده، نتوانسته ‌اند موفقیت چندانی نصیب کشور کنند. کشور گرجستان از جمله کشورهایی است که مبارزه با فساد اداری را از سال ۲۰۰۳ آغاز کرده است و به یک نمونه موفق در این حوزه بدل شده است. این کشور با اقداماتی نظیر تدوین یا اصلاح قوانین، تدوین سند بالادستی ویژه مبارزه با فساد، تشکیل شورای مقتضی، کوچک ‌سازی دولت، ایجاد مکانیسم‌ های نظارتی، به این مهم دست یافته است. با توجه به تشابهات فرهنگی، اجتماعی و نزدیکی جغرافیایی، می‌ توان تجربیات این کشور را برای ایران بومی ‌سازی کرده و اجرا نمود.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه فساد اقتصادی و عدم شفافیت و کارآمدی لازم در نظام اداری کشور به عنوان یک واقعیت پذیرفته شده است. طی سال‌ های اخیر بخش ‌های مختلف نظام نیز درصدد حل این مشکل و پاسخ به این مسئله برآمده است. اگرچه در بسیاری از حوزه‌ ها گام ‌های مؤثری برداشته شده است؛ اما به دلیل عدم انسجام و یکپارچگی در حوزه سیاستگذاری و اجرایی، هنوز به نقطه مطلوبی نرسیده است. هدف این پژوهش مطالعه و بررسی تجربیات موفق و جدید مقابله با فساد اقتصادی و ایجاد شفافیت و سلامت اداری در کشور گرجستان است. تجربیات این کشور در بسیاری از حوزه ‌های سیاستگذاری، مقابله با مفاسد اقتصادی، رانت، رشوه، انحصار و رانت اطلاعاتی، اصلاح قوانین و مقررات، و تحول و شفافیت در نظام اداری و مدیریتی قابل انتقال و استفاده در نظام اقتصادی کشور است. نتایج این مطالعه تطبیقی می ‌تواند در چارچوب سیاست ‌های کلان نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران مورد استفاده و بهره‌ برداری قرار گیرد.

سیاستگذاری ‌های ایران برای مقابله با فساد و ایجاد شفافیت اداری

در حوزه سیاستگذاری و تصویب قوانین فرادستی در زمینه مقابله با فساد اقتصادی و ایجاد شفافیت اداری جمهوری اسلامی ایران، موارد زیر را باید مورد توجه قرار داد:

• ضرورت تداوم و ثبات در مقابله با فساد به منظور همراهی و مشارکت جامعه؛
• اجماع مستمر نخبگان ابزاری و فکری در تنظیم اسناد و شورای مقابله با فساد؛
• تجمیع اسناد فرادستی در حوزه مقابله با فساد و ایجاد شفافیت اداری: پیشنهاد می ‌شود که با تجمیع اسناد و قوانین موجود از جمله «قانون ارتقاء سلامت نظام اداری و مقابله با فساد» و پیش ‌نویس «لایحه شفافیت توسط مرکز بررسی ‌های استراتژیک ریاست جمهوری»، سندی واحد تحت عنوان «استراتژی مقابله با فساد و ایجاد شفافیت و سلامت نظام اداری کشور» از سوی دولت تدوین گردد.
• تعیین یک دستگاه به عنوان متولی و هدایت ‌کننده شورای مقابله با فساد: در این راستا، تجربه جمهوری گرجستان در معرفی یک نهاد و سازمان مشخص به عنوان متولی اصلی «شورای مقابله با فساد و ایجاد شفافیت و سلامت نظام اداری کشور» می ‌تواند مورد توجه قرار گیرد تا از نظر ساختاری و اداری، تصمیمات اتخاذ شده از ضمانمت اجرایی و نظارتی بهتری برخوردار شود.
• تجمیع و تمرکز نهادی و ستادی: حضور نمایندگان ارشد کلیه دستگاه‌ های دولتی، مجلس شورای اسلامی، قوه قضاییه و نهادهای غیردولتی با برخورداری از اهرم‌ ها و مکانیسم‌ های اجرایی، نظارتی و قضایی در شورای مقابله با فساد.
• حضور بخش ‌های غیردولتی و مدنی در ترکیب شورای مقابله با فساد: ازجمله سازمان مردم ‌نهاد دیده‌بان شفافیت و عدالت، سازمان مردم ‌نهاد ارتقای سلامت اداری، کانون وکلای دادگستری، اتاق بازرگانی و نظایر آن.
• ایجاد مکانیسم‌ های نظارتی دولتی و غیردولتی جهت ارزیابی عملکرد شورا؛
• اجرایی کردن اصل سوت‌زنی با حمایت معنوی و مالی از افشاکنندگان مفاسد اقتصادی و اداری؛
• به رسمیت شناخته شدن لابی‌گری و تقویت شفافیت مالی و سیاسی؛
• اطلاع‌رسانی و انتشار عمومی و مستمر گزارش‌های عملکرد و نظارتی در زمینه مقابله با فساد و ایجاد شفافیت و سلامت اداری: لازم است که اطلاعات به صورت جزئی، مشخص و با ذکر کمی از آمار و ارقام و نام دستگاه‌ ها و نهادها و نیز بیان چالش ‌ها و موانع اصلاح امور ارائه شود.

اصلاحات در ساختار اقتصادی و مدیریتی

با وجود تفاوت ‌هایی که از نظر ساختاری بین اقتصاد رانتی و بزرگ ایران با اقتصاد کوچک و غیررانتی گرجستان وجود دارد، اما بسیاری از تجربیات این کشور در زمینه انجام اصلاحات کلان اقتصادی و مدیریتی، قابل انتقال و پیاده ‌سازی در ایران است. این تجربیات، ضمن تسهیل و تسریع روند اصلاحات اداری و ساختاری، می ‌تواند به فرایند مقابله با فساد اقتصادی و ایجاد شفافیت و سلامت نظام اداری کشور نیز کمک شایانی کند. بر این اساس، مهم‌ ترین تجربیات قابل انتقال در حوزه اصلاحات کلان اقتصادی و مدیریتی در ادامه اشاره می‌ شود. لازم به ذکر است که بهره‌ مندی دقیق و عملیاتی از این تجربیات نیازمند هماهنگی بین مراکز و نهادهای دولتی دو کشور، امضای تفاهم ‌نامه همکاری ‌های تخصصی و اعزام تیم‌ های فنی و کارشناسی از سوی نهادها و مراکز مختلف ایران به گرجستان است.

• بهره‌گیری از تجربه دولت گرجستان در کوچک ‌سازی دولت؛
• بهره‌گیری از تجربه خصوصی ‌سازی در گرجستان برای اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی مبنی بر واگذاری ۸۰ درصد از سهام بخش ‌های دولتی به بخش خصوصی؛
• انتقال تجربیات در زمینه تحول در بودجه ‌نویسی به سازمان برنامه و بودجه؛
• بهره‌گیری وزارت اقتصاد و امور دارایی از روند برگزاری مناقصه ‌های عمومی و دولتی در گرجستان؛
• بهره‌گیری وزارت کشور از تجربه شفاف ‌سازی منابع مالی احزاب و رقابت ‌های انتخاباتی؛
• بهره‌گیری صدا و سیما و شورای عالی فضای مجازی از نقش رسانه ‌های خصوصی در مقابله با فساد اقتصادی در گرجستان؛
• بهره‌گیری وزارت کشور و معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه از تجربه سازمان ‌های مردم ‌نهاد گرجستان؛
• انتقال تجربیات اصلاحات نظام بانکی به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران؛
• بهره ‌گیری سازمان امور مالیاتی از تجربه اصلاح نظام مالیاتی گرجستان؛
• انتقال تجربیات اصلاح نظام گمرکی گرجستان به گمرک جمهوری اسلامی ایران و ستاد مقابله با قاچاق کالا و ارز؛
• بهره ‌گیری وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی و وزارت اقتصاد و امور دارایی از تجربه بهبود محیط و فضای کسب ‌و کار گرجستان.

اصلاحات در زمینه قضایی و انتظامی

تجربیات قابل انتقال در این زمینه شامل موارد زیر است:

• انعقاد موافقت ‌نامه انتقال تجربیات بین بخش ‌های قضایی و انتظامی ایران و گرجستان؛
• بخش ‌های قضایی و انتظامی به عنوان نقطه شروع مقابله با فساد و ایجاد شفافیت اداری؛
• ضرورت اتخاذ رویکردهای ترکیبی با جنبه ‌های سلبی و ایجابی مقابله با فساد؛
• اجتناب‌ ناپذیر بودن مرحله سخت مقابله فساد و ضرورت اتخاذ سیاست تحمل صفر؛
• تشکیل اداره مستقل اظهارنامه اموال مسئولان و انتشار عمومی آن مطابق با اصل ١۴٢ قانون اساسی؛
• فرهنگ ‌سازی در زمینه تفاوت متهم با مجرم، و امکان و حق برائت متهمین؛
• پرهیز از عملکرد جزیره ‌ای و ضرورت ادغام خدمات حقوقی و انتظامی در دولت یکپارچه الکترونیک؛
• گسترش روند نصب میکروفن و دوربین در لباس و خودروی نیروهای پلیس؛
• سازماندهی و اعزام تیم‌ های مخفی کنترل و بازرسی در بخش‌ های انتظامی و قضایی.

اصلاحات در خدمات اداری و عمومی

پیشنهادهای زیر برای بهره ‌برداری بهینه و عملی از تجربیات موفق گرجستان می ‌تواند در زمینه خدمات اداری و عمومی مورد توجه قرار گیرد:

• انعقاد یادداشت تفاهم همکاری بین ایران و گرجستان در حوزه دولت الکترونیک؛
• بهره‌گیری از تجربه کارت ‌های شناسایی الکترونیکی گرجستان؛
• بهره‌ برداری سازمان پدافند غیرعامل از تجربیات گرجستان در امنیت سایبری و امنیت شبکه اطلاعات؛
• اجرای پایلوت تأسیس تالار خدمات عمومی؛
• ضرورت عبور از فضاهای محدود اداری به ساختمان‌ های اداری وسیع با معماری شاخص؛
• استقرار دستگاه ‌های خودکار عکس بیومتریک در دفاتر پیشخوان خدمات دولت؛
• استقرار دستگاه‌ های پنوماتیک (کاهش و حذف ارتباط مستقیم و فیزیکی(؛
• توجه نظام متمرکز خدمات اداری بر صنعت گردشگری و جذب سرمایه‌ گذاری خارجی.

جمع ‌بندی

با توجه به وضعیت نا به ‌سامان کشور در خصوص فساد و رانت، در این پژوهش تجربه موفق کشور گرجستان در مبارزه با فساد و ایجاد شفافیت اداری مورد بررسی و مطالعه میدانی قرار گرفت. نتایج این بررسی، در چهار حوزه شامل سیاست‌گذاری برای مقابله با فساد و ایجاد شفافیت اداری، اصلاحات در ساختار اقتصادی و مدیریتی، اصلاحات در زمینه قضایی و انتظامی و اصلاحات در خدمات اداری و عمومی دسته ‌بندی گردید. سپس برای هر حوزه، مجموعه ‌ای از اقدامات برای تطبیق و عملیاتی کردن اقدامات گرجستان در ایران، پیشنهاد شد.

این مطالعه در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری و توسط ولی کوزه‌گرکالجی و با همکاری سفارت جمهوری اسلامی ایران در گرجستان، در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.