وضعیت تدریس دروس معارف اسلامی و دیگر رشته های علوم انسانی در دوران کرونا

یکی از بخش های مهمی که براثر بحران کرونا تحت تأثیر قرار گرفت، دروس گروه های معارف اسلامی دانشگاه ها است. گروه های علوم انسانی و به خصوص گروه معارف نقش بسیار چشمگیری در رشد و تعالی عناصر مختلف در دانشگاه دارند. رشد و تعالی این عناصر بر جامعه نیز تأثیر مهمی دارد و باعث رشد جامعه می شود. با توجه به وقوع ناگهانی بحران کرونا، نه دانشگاهیان و نه دانشجویان هیچ آمادگی در خصوص آموزش مجازی نداشتند. از طرفی دیگر، نبود زیرساخت های فناوری مناسب و سامانه منسجم موجب اختلال در آموزش و ایجاد استرس در دانشجویان شده است. همچنین در اختیار نداشتن امکانات، مشکل بودن دسترسی ها و شرایط برای مناطق محروم، مانع اصلی اجرای عدالت توزیعی و آموزشی در طول بحران است.

ضرورت و اهداف پژوهش

یکی از تحولات به وجود آمده براثر بحران کرونا تغییر در شیوه آموزش و انجام پژوهش است. بحران کرونا موجب تغییر نوع آموزش و ساختارها و قالب های آن شده است. از همین رو لازم است دانشگاه ها خود را با شرایط موجود وفق دهند و روش های آموزشی و پژوهشی متناسب با شرایط را ایجاد کنند. البته با شروع شرایط کرونا، فضای آموزشی به  ناچار به چندین نوع فضای آموزشی مانند آموزش غیرحضوری و ترکیبی از حضوری و غیرحضوری تبدیل شد. بررسی ها نشان می دهد این روش بازدهی چندانی نداشته است. لذا از مهم ترین موضوعات حال حاضر دانشگاه ها و فضاهای آموزشی بررسی وضعیت حاضر و چگونگی تغییرات و تحولات پیش روی فضای آموزشی است. از همین رو لازم است سناریوهای مختلف با پلتفرم های متناسب با نیازها، امکانات زیرساختی و ظرفیت های موجود تدوین شود. سپس با توجه به سیاست های اتخاذشده، اقدامات لازم انجام شود. آگاهی از دیدگاه های اساتید و نظرات دانشجویان که از مهم ترین مؤلفه های این تغییرات است، تأثیر به سزایی در برنامه ریزی متناسب با نیازها خواهد داشت. لذا شناسایی و تجربه وضعیت جاری کرونا و بهره گیری مناسب از روش های مختلف آموزش، تجربه ارزشمندی را برای دوره پساکرونا و بحران های پیش رو در اختیار نسل جدید قرار می دهد. هدف اصلی این پژوهش شناسایی شیوه های بهینه در امر آموزش و انتقال مفاهیم علمی در گروه معارف اسلامی با توجه به امکانات، نیازها و ظرفیت ها مختلف در دانشگاه و مراکز آموزشی با بهره گیری از تجربیات عناصر برجسته دانشگاهی است.

روش شناسی پژوهش

در این پژوهش پارادایم به  صورت تفسیری و استراتژی به  صورت تحلیل مضمون است. از نظر جهت گیری پژوهش، یک پژوهش کاربردی و از منظر جمع آوری اطلاعات، جزو مطالعات میدانی است. داده ها از طریق مصاحبه با جامعه دانشگاهی و جامعه خبرگان و متخصصان در حوزه آموزش (اساتید مجرب و باسابقه تدریس مجازی در ترم گذشته در گروه معارف و در دیگر رشته های هم سو در علوم انسانی) جمع آوری شده اند. نحوه انتخاب مصاحبه شوندگان، بر اساس ترکیبی از نمونه گیری نظری و نمونه گیری گلوله برفی است.

بررسی مضامین تفسیری گروه های معارف و غیر معارف

در این بخش به بررسی نتایج حاصل از مصاحبه های نیمه ساخت یافته با اساتید و مدرسان گروه های معارفی و غیر معارفی پرداخته  شده است. با بررسی های متعدد، ۱۵ مضمون تفسیری مورد تائید قرارگرفتند که توضیح برخی از آن ها عبارت است از:

• آسیب شناسی آموزش مجازی: طبیعتاً با تغییر ناگهانی آموزش از حضوری به مجازی چالش ها و آسیب های متعددی در حوزه های فردی، اجتماعی و خانوادگی به وجود خواهند آمد. آسیب هایی چون استرس برقراری اتصال، عدم آگاهی نسبت به فضای آموزشی و قطع تعاملات حضوری با اعضاء خانواده نمونه هایی از این آسیب ها هستند. یکی از مهم ترین نکاتی که در بسیاری از مصاحبه ها بدان اشاره شده است؛ تغییر و تحول ماهیت آموزش است. چراکه در فضای مجازی زیرساخت ها و نحوه تعامل استاد و دانشجو و نحوه برگزاری کلاس های آموزشی از قبل متناسب سازی نشده است.
• بازبینی و بازتعریف نقش گروه های معارف در دانشگاه ها: بسیاری از مصاحبه شوندگان به اهمیت، اهداف و جایگاه ویژه ی دروس معارف در بین دروس دیگر تأکید داشتند. اکثریت معتقد بودند اهداف و رسالت این دروس در صورتی محقق خواهد شد که کلاس ها به صورت حضوری برگزار شود. اساتید و مدرسان و گروه های غیر معارف نیز در خصوص نقش گروه های معارف در دانشگاه ها چند نکته را الزامی می دانستند. این اساتید با تأکید بر نقش و جایگاه والای گروه های معارف در دانشگاه ها، بر این باور بودند که با شکل گیری سبک جدیدی از زندگی اسلامی ایرانی در میان ایرانیان می بایست نقش گروه های معارف در دانشگاه ها به صورت بنیادی مورد بازبینی و بازتعریف قرار بگیرد. در واقع اساتید گروه معارف باید از حالت انفعالی به حالت فعال و توانمند در تناسب با نیازهای نسل جوان تغییر جهت دهند.
• توانمندسازی دانشگاهیان (استاد، کارکنان دانشگاه، دانشجو): به اعتقاد بیشتر مصاحبه شوندگان می بایست دانشگاهیان از لحاظ تسلط به سبک های آموزشی جدید، کار کردن با فناوری های جدید و نیز بهره گیری مناسب از فضای مجازی و به اصطلاح تسلط در حوزه سواد رسانه ای مجهز باشند. البته باورهای مصاحبه شوندگان در خصوص توانمندسازی بخش های مختلف دانشگاهیان متفاوت بود. ولی به صورت کلی آن ها اعتقاد داشتند که توانمندسازی تمامی عوامل شکل دهنده دانشگاه متناسب با شرایط و نیازهای خود لازم است.
• تجهیز، بهینه سازی و تقویت زیرساخت های فناوری: متأسفانه به اعتقاد بیشتر مصاحبه شوندگان زیرساخت های فناوری دانشگاه ها برای برگزاری کلاس های مجازی چندان مطلوب نیست. بیشتر اساتید و دانشجویان در خصوص دسترسی به زیرساخت های مناسب از جمله زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری دچار مشکل هستند. به اعتقاد مصاحبه شوندگان می بایستی زیرساخت های فناوری تجهیز شده و در این امر دانشگاه ها، مراکز دولتی و حتی امور و سازمان های خیریه نیز می بایست مشارکت داشته باشند.
• عدالت توزیعی و آموزشی: به اعتقاد بیشتر مصاحبه شوندگان متأسفانه عدالت توزیعی و آموزشی به طور محسوس محقق نشده است. به اعتقاد ایشان امکانات، دسترسی ها و شرایط برای مناطق محروم و دورافتاده و کم برخوردار باید فراهم شود تا بتوان به عدالت توزیعی و درنهایت عدالت آموزشی رسید. این در حالی است که این موارد به  درستی فراهم نشده است و مسئولین و متولیان امر باید توجه ویژه ای به این قضیه داشته باشند. این نکته را نیز نباید فراموش کرد که عدم تحقق عدالت توزیعی و آموزشی می تواند صدمات جبران ناپذیری را به وجود آورد؛ من جمله ترک تحصیل برخی دانشجویان در مناطق محروم و کم برخوردار به دلیل هزینه های بالای آموزش مجازی و عدم داشتن توانایی برای فراهم ساختن وسایل آموزشی هوشمند.

همچنین بازتعریف نقش نهاد در دانشگاه ها، رصد، سنجش و ارزشیابی جامع آموزشی، انسجام نظام خط مشی گذاری کلان علمی، بازآفرینی نقش رسانه در آموزش، هم افزایی مراکز آموزش و پژوهش، بازبینی چرخه آموزش و پژوهش، آموزش چندبعدی (با محوریت آموزش حضوری)، نظام یادگیری الکترونیکی، بازتعریف سامانه آموزش مجازی نهاد و طراحی سامانه جامع معارف و تحول و پویایی محتوا و فرآیند آموزش دروس معارف اسلامی مضامین تفسیری دیگری هستند که در این پژوهش بررسی شدند.

ارائه پیشنهاداتی بر اساس مصاحبه های انجام گرفته

با توجه به مصاحبه های انجام شده و با توجه به نظرات اساتید پیشنهادات زیر برای جلوگیری از آسیب های فضای مجازی و نبود عدالت آموزشی، نحوه ی آموزش و پژوهش پس از دوران کرونا ارائه می شود:

• آنالیز SWOT به عنوان یکی از فن های مؤثر در شناسایی عوامل درونی و عوامل بیرونی دخیل در یک موضوع هست که می توانیم با کمک آن ضمن شناخت نقاط قوت، ضعف، تهدید و فرصت، آن ها را کنار هم بسنجیم و از ارتباط بین آن ها در راستای رفع ضعف ها و برطرف کردن تهدیدها استفاده کنیم.
• سامانه جامع هوشمند آموزشی و پژوهشی در بستر شبکه ملی اینترنت و ارائه رایگان آن به دانشگاهیان سراسر کشور طراحی شود.
• سبک جدید آموزشی باید تلفیقی از آموزش حضوری و مجازی باشد. البته برای استفاده بهینه می بایست بر اساس مقاطع تحصیلی و ماهیت دروس مدنظر نسبت به تعیین نحوه این آموزش ترکیبی اقدام نمود.

جمع بندی

با وقوع بحران کرونا، نوع آموزش و ساختارها و قالب های آن دچار تغییر شده است. لذا دانشگاه ها باید روش های آموزشی و پژوهشی متناسب با این شرایط را ایجاد کنند. در این پژوهش با تمرکز بر دروس گروه معارف اسلامی، آسیب های موجود در این حوزه طی مصاحبه با صاحب نظران بررسی شد. سپس به بررسی نتایج حاصل از مصاحبه های نیمه ساخت یافته با اساتید و مدرسان گروه های معارفی و غیر معارفی، با معرفی ۱۵ مضمون انجام شد. آسیب شناسی آموزش مجازی، توانمندسازی دانشگاهیان و عدالت توزیعی و آموزشی از جمله این مضامین هستند. در پایان نیز پیشنهاداتی برای تدوین نحوه ی آموزش و پژوهش پس از دوران کرونا ارائه شد.

این مطالعه در پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی با همکاری نیره قوی ، سعید بشیری، شیما سادات حسینی و امیر اعظمی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.