رابطه فقر و محرومیت با ابعاد چهارگانه خانواده

فقر به معنای عدم کفایت هزینه های فرد و افراد متکفل در خانواده، از عوامل مهم در گسیختگی نهاد خانواده است که پیامدهایی همچون «کاهش باروری»، «روابط ناسالم بین افراد خانواده» و «تضعیف روابط عاطفی زوجین» را به همراه دارد. این امر لزوم بررسی دقیق رابطه میان فقر و خانواده را دوچندان می سازد. فقر و محرومیت، باعث اختلال در کارآمدی نهاد خانواده شده است و این فقر اقتصادی به مرور تبدیل به فقر فرهنگی و درنتیجه تضعیف خانواده در ابعاد مختلف آن شده است. با وجود این باید دانست هنوز تشکیل و استحکام نظام خانواده از اهداف جوانان ایرانی دانسته می شود؛ ازاین رو ضروری است مشکلات اقتصادی و احساس فقر و محرومیت نسبی در جامعه تا حد امکان کاهش یابد.

کلیدواژه: خانواده، فقر، محرومیت نسبی، ازدواج، وزارت خانواده

ضرورت و اهداف پژوهش

از منظر اسلام، خانواده گروهی متشکل از افراد، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی است که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مرد تشکیل می دهد. خانواده بر مبنای هر اندیشه و مکتبی مهم ترین منبع تربیت، رشد و نمو، آگاهی و جامعه پذیری شناخته شده و لزوم حفظ و تحکیم آن از وظایف هر نظام و اجتماعی است؛ چراکه نظام خانواده با کارکردهای به غایت متعالی خود،  تضمین کننده هویت ها، اخلاقیات، اجتماعات، ارتباطات و بنیادی ترین نهاد برای تربیت، جامعه پذیری و ارائه انسان استاندارد به جامعه است. با وجود اهمیت این نهاد، باید پذیرفت آسیب های مختلفی نهاد خانواده را درنوردیده و کارآمدی آن را با اختلال مواجه ساخته است. این امر، آسیب شناسی آن در ابعاد و متغیرهای وابسته مختلف و ارائه الگو و راهبرد حل مسائل را ضروری می سازد. فقر یکی از اصلی ترین علل فشارها و تهدیدات اجتماعی در جداسازی ملت از حاکمیت و نهادهای اجتماعی و فرهنگی همچون نهاد مهم خانواده است. ازاین رو در این پژوهش سعی می شود به بررسی تأثیر فقر و محرومیت بر مراحل ۴ گانه خانواده پرداخته شود. در پایان نیز پیشنهاداتی برای بهبود شرایط ازدواج ارائه شده است.

روش شناسی پژوهش

این پژوهش بر مبنای روشی ترکیبی، تلفیقی با رویکرد جامعه شناختی و تحقیق کیفی پیمایش ها و مطالعات میدانی در ۴ بعد خانواده به رشته تحریر درآمده است. گردآوری داده ها در این تحقیق، به صورت کتابخانه ای با بررسی و تحلیل یافته های کمی و کیفی در هر یک از ابعاد خانواده صورت گرفته و سعی شده تا  ارتباط آن ها با مسئله فقر و محرومیت، مورد تحلیل قرار گیرد.

مراحل ۴ گانه خانواده و رابطه فقر با آن ها

در این بخش به رابطه میان فقر بر خانواده در ابعاد ۴ گانه پرداخته می شود تا معناداری و همچنین میزان تأثیرات مسئله فقر و پیامدهای آن بر خانواده به دست آید:

فقر و تشکیل خانواده

فقر و نداری، رابطه دوسویه با تشکیل خانواده و رشد ازدواج دارد. از یک سو، عامل مهمی در ازدواج های زودهنگام است که آسیب هایی همچون تحقیر، تهدید سلامت، اختلالات روانی، شیوع کودک طلاق و ضعف در تربیت فرزند را به همراه دارد. عمده این نوع ازدواج ها در مناطق حاشیه کلان شهرهای مرزنشینان و دهک های پایین جامعه وجود دارد. بعد از عواملی همچون فرهنگ و سنت های غلط، تبعیض های جنسیتی و مردسالاری، مشکلات اقتصادی و فقر فزاینده از عوامل مهم آن است. از سوی دیگر، فقر جزو لایه اول و دوم جدول لایه ای تأخیر ازدواج جوانان دانسته می شود. البته در این مسئله، فقر و محرومیت را باید در دو گروه در نظر گرفت. نخست کسانی که فقیر مطلق به حساب می آیند و درآمد خانواده زیر یک میلیون تومان است که در این صورت فقر عامل اصلی و مهم عدم ازدواج جوانان در این خانواده ها است. دوم، خانواده های فقیر (نه به معنای مطلق) و متوسط جامعه است. در این گروه از خانواده ها، نه مسئله فقر، بلکه عمدتاً ترس و احساس فقر و به نوعی محرومیت نسبی، عامل تأخیر در ازدواج است که به نظر می رسد با کاهش بیکاری و آماده سازی فضای اشتغال مطمئن برای جوانان و کاهش افسارگسیخته تورم، در کنار رشد سرمایه فرهنگی جامعه، از بالا رفتن سن ازدواج جلوگیری نمود.

فقر و تداوم خانواده (فرزندآوری و جمعیت)

فقر با کاهش فرزند آوری نیز رابطه مستقیمی دارد. هرچند که در دهه های پیشین، خانواده های فقیر از فرزندان بیشتری برخوردار بودند، اما امروزه به سبب توسعه یافتگی و آگاهی جامعه، تغییر کارکرد فرزندان از نیروی کار به نیروی مصرف، ابهام از وضعیت آینده، رشد ناباروری و هزینه بالای درمان و … باعث تغییر جهت رابطه فقر و باروری شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهد به سبب وجود تمایل به داشتن فرزند بیشتر در خانواده های ایرانی، حل آسیب های خانواده همچون اشتغال و تضمین شغلی و تأمین مایحتاج اولیه خانوار همچون مسکن در کنار رشد سرمایه فرهنگی می تواند عاملی در ازدیاد فرزند آوری باشد.

فقر و تعالی (تربیت دینی)

نتایج پژوهش نشان می دهد فقر با تربیت فرزندان نیز رابطه مستقیمی دارد و هر میزان که فقر و محرومیت اقتصادی در سطح خانواده ها خودنمایی کند به همان میزان تربیت پذیری فرزندان را نیز دچار مشکل می سازد چراکه فقر و ناتوانی مالی زمینه ساز انواع کمبودها و نواقص فردی و اجتماعی است، به گونه ای که تحقیقاً فرصت های تربیتی را از بین برده و مفاهیم تربیتی ازجمله اخلاق مداری، جامعه پذیری، موفقیت تحصیلی و … را پایمال می سازد. فشار روانی و مشغله فکری و کاری زیاد والدین، مانع رسیدگی به فرزندان و آموزش آن ها شده و رشد کودکان را با چالش مواجه می سازد.

فقر و تحکیم خانواده (طلاق)

فقر با طلاق نیز رابطه دارد. البته این رابطه در مناطق مختلف و در طبقات مختلف متفاوت است. در برخی مناطق همچون قم، فقر عامل اختلال جدی خانواده و عامل اصلی طلاق به شمار نمی رود، اما در برخی مناطق همچون تهران، عامل جدی و مهم دانسته می شود و این امر بستگی به تفاوت سبک زندگی مردم مناطق مختلف کشور دارد؛ اما با وجود این، باید پذیرفت که فقر و فشارهای حاصل از مشکلات اقتصادی تأثیر منفی بر زوجین و عامل پایین آمدن آستانه مقاومتشان برای حفظ زندگی می شود که در این صورت باید آن را علت افزایش طلاق در لایه دوم جدول لایه ای علل طلاق دانست.

ارائه پیشنهاداتی به منظور بهبود شرایط ازدواج

با وجود مسائل و مشکلات بیان شده، بررسی پژوهش ها و دیدگاه های خبرگی نشان می دهد ازدواج در میان جوانان ایرانی هنوز یک هدف دانسته می شود؛ یعنی جوانان ایرانی در این امید و انتظارند که روزی بالاخره ازدواج خواهند کرد و تشکیل خانواده خواهند داد. لذا واپس زدگی امروز آن ها دال بر کناره گیری دائم آنان از ازدواج نیست. بنابراین باید گفت که وجود تمایل و هدف بودن تشکیل خانواده در جوانان، فرصتی است که هنوز بر باد نرفته و نیازمند همت بیشتر مسئولان در حل موانع ازدواج است. از همین رو پیشنهادات زیر برای بهبود شرایط ازدواج جوانان ارائه می شود:

• دولت موظف است یارانه ها را به فقرا و خانواده های نیازمند سوق دهد و سعی نماید برنامه مجلس دراین باره را اجرایی نماید؛
• دولت، ارائه وام ازدواج با برنامه ریزی هوشمند در مناطق محروم و خانواده های نیازمند را در اولویت کار خود در حوزه خانواده و ازدواج جوانان قرار دهد؛
• مراکز پژوهشی مرتبط با حوزه خانواده، به صورت میدانی و بدون سوگیری به آسیب شناسی نهاد خانواده در مناطق مختلف شهرها بپردازند؛
• دولت، هر چه سریع تر در راستای تشکیل وزارت خانواده اقدامات لازم را انجام دهد؛
• رسانه ها به صورت واقع گرایانه به مشکلات موجود در خانواده بپردازند و برای مداخله عمومی برای رفع فقر و کاهش تأثیر آن بر خانواده کمک کنند؛
• اشتغال عامل مهم رفع فقر است؛ بنابراین دولت با کمک مراکز پژوهشی برای اشتغال جوانان و کارآفرینی آن ها، تدابیر جدی اتخاذ کند و این امر در مناطق محروم و مرزی از اولویت برخوردار باشد؛
• هنوز برنامه ریزی دقیقی برای کاهش سن ورود به بازار و رشد ازدواج با مسئله سربازی و فقر و بی برنامگی بعدازآن برای جوانان به ویژه تحصیل کرده ها، صورت نگرفته که لازم است در اولویت اقدامات حاکمیت در خصوص جوانان قرار گیرد.

جمع بندی

خانواده یک نهاد مهم است که مهم ترین منبع تربیت، رشد و نمو، آگاهی و جامعه پذیری شناخته می شود و لزوم حفظ و تحکیم آن از وظایف هر نظام و اجتماعی است. فقر یکی از اصلی ترین علل فشارها و تهدیدات اجتماعی در جداسازی ملت از حاکمیت و نهادهای اجتماعی و فرهنگی همچون نهاد مهم خانواده است. ازاین رو در این پژوهش سعی شد تا به بررسی تأثیر فقر و محرومیت بر مراحل ۴ گانه خانواده پرداخته شود. این مراحل عبارت اند از «تشکیل» شامل مسائلی چون ازدواج جوانان، کاهش سن ازدواج و شکل گیری خانواده؛ «تداوم» شامل مسائلی چون فرزندآوری، رشد جمعیت و افزایش پیری و سالمندی؛ «تعالی» شامل تربیت، آموزش، اخلاق و فرزندپروری و الگوهای آن؛ «تحکیم» شامل مسائلی چون طلاق، کاهش طلاق عاطفی و روابط عاطفی زوجین. پژوهش حاضر پس از بررسی این مراحل پیشنهاداتی چون سوق دادن یارانه ها از سوی دولت به سمت فقرا و تشکیل وزارت خانواده را به منظور کاهش مشکلات ازدواج ارائه کرده است.

این مطالعه در مرکز پژوهشی مبنا با همکاری محمدتقی دشتی و سید مرتضی میرتبار در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.