اهمیت تعمیق همکاری های هسته ای با روسیه

امروزه مطمئن‌ترین راهکار برای توسعه استفاده از انرژی هسته ای بکارگیری فناوری موسوم به راکتور نوترون سریع با چرخه بسته است. این فناوری امکان پردازش مجدد سوخت هسته ای مصرف شده را نیز فراهم می‌کند. کشور فدراسیون روسیه از معدود کشور‌ها در دنیاست که به واسطه تلاش دانشمندان خود موفق شده این فناوری را به طور کامل بومی سازی کند و به همین دلیل دارای پتانسیل قابل توجهی جهت صادرات و همکاری های بین المللی در زمینه هسته ای است.

شرکت دولتی روس‌اتم دارای مزیت رقابتی قابل‌توجهی در بازار فناوری هسته ای، از جمله در غرب آسیا است؛ زیرا دارای صلاحیت‌ها و توانایی‌هایی در تمام مراحل تولید انرژی هسته ای و زنجیره فناوری است.

فدراسیون روسیه در بسیاری از پروژه‌های مربوط به ساخت نیروگاه های هسته ای و زیرساخت‌های مربوطه شرکت می‌کند و نقش بسزایی در توسعه انرژی هسته ای در غرب آسیا دارد. مسکو مناسبات همکاری در مسائل هسته ای با تمام کشور‌های منطقه و توافقات بین دولتی به خصوص برای ساخت نیروگاه های هسته ای با کشور‌هایی مثل مصر، اردن، جمهوری اسلامی ایران، امارات متحده عربی، ترکیه، عربستان سعودی و تفاهمنامه های همکاری با بحرین، قطر، کویت، عمان دارد. البته سطح همکاری های روسیه با کشور‌های منطقه یکسان نیست. با وجود این که روسیه همیشه علاقه داشته در زمینه ساخت نیروگاه هسته ای با کشور‌های منطقه تعامل کند، اما تا امروز فقط موفق به همکاری با سه کشور ایران، ترکیه و مصر شده است و مذاکرات با کشور‌های دیگر صرفا در حد توافقات همکاری صلح‌آمیز یا قرارداد تامین سوخت بوده است.

وضعیت انرژی در منطقه

غرب آسیا منطقه‌ای است که به طور کلی از نظر منابع انرژی غنی است. با این حال، کشور‌هایی مانند ترکیه، اردن و مصر دارای ذخایر زیادی از منابع انرژی در خاک خود مانند کشور‌های حوزه خلیج فارس یا ایران نیستند، بنابراین روی آوردن آن‌ها به انرژی هسته ای یک تصمیم منطقی است. امروزه این کشور‌ها از تولید برق گازی و همچنین نیروگاه های حرارتی که با زغال سنگ و مازوت کار می‌کنند برخوردار هستند، اما در شرایط مدرن دیگر این کافی نیست و تبعات زیست محیطی فراوانی را نیز دارد. به علاوه، اکثر صنایعی که تعدادی از کشور‌های غرب آسیا در آنها حضور چشمگیر دارند، انرژی زیادی را مصرف می‌کنند. علاوه بر دلایل صنعتی یکی دیگر از علت‌های تمایل به انرژی جایگزین افزایش مصرف برق به موجب افزایش جمعیت در منطقه است. رشد جمعیت در غرب آسیا بسیار سریع است (خواه به دلایل طبیعی یا مهاجرت) به طوری که دفتر اطلاعات انرژی ایالات متحده پیش بینی کرده است که تا سال ۲۰۲۸ جمعیت منطقه تا ۳۰ درصد افزایش یابد.

پیش بینی شاخص های رشد انرژی منطقه

مشکل تامین تقاضای روزافزون برق را می‌توان با هزینه در منابع تجدید پذیر تا حد محدودی حل کرد. غرب آسیا از نظر استفاده از انرژی خورشیدی پتانسیل زیادی دارد. با این وجود، علیرغم پیشرفت چشمگیر در کاربرد چنین فناوری هایی، به دلایل تکنولوژیکی و اقتصادی امکان استفاده از منابع تجدید پذیر به عنوان یک منبع تولید انرژی پایه وجود ندارد. از نظر فنی نیز این مشکل با استفاده از سیستم‌های ذخیره سازی حل می‌شود، اما تاکنون بیشتر این سیستم ها، حتی در کشور‌های پیشرفته با تجربه گسترده در استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، یارانه دریافت می‌کنند، زیرا به هزینه‌های عملیاتی قابل توجهی نیاز دارند.

نیاز به منبع مطمئن برق در غرب آسیا مشهود است و در عین حال، استفاده از هیدروکربن‌های سنتی به عنوان سوخت به طور کامل مشکل را حل نمی‌کند و تقاضای روزافزون را برآورده نمی‌کند با توجه به این واقعیت می‌توان گفت یک نیروگاه هسته ای، به خوبی نقش چنین منبع انرژی را ایفا می‌کند. بنابر آمار سال ۲۰۱۷ فقط ۳ درصد از نیروی برق مورد نیاز در منطقه از طریق هسته ای تولید شده، اما دفتر اطلاعات انرژی ایالات متحده پیش‌بینی کرده که میزان استفاده از انرژی هسته ای تا سال ۲۰۲۸ از ۳.۶ گیگاوات در سال ۲۰۱۸ به ۱۴.۱ گیگاوات افزایش پیدا کند.

این پیش‌بینی بر اساس ارزیابی از چشم انداز پروژه های نیمه ساخته و پروژه های برنامه ریزی شده صورت گرفته است. این پیش بینی همچنین یادآور می‌شود که امارات متحده عربی سهم قابل توجهی در افزایش این شاخص خواهد داشت که ظرفیت تولید آن تا سال ۲۰۲۰ به ۵.۴ گیگاوات خواهد رسید. در عین حال تأکید می‌شود که برنامه های توسعه انرژی هسته ای در غرب آسیا با اهداف کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی و افزایش امنیت انرژی کشور‌های منطقه در ارتباط است.

فرمول همکاری روسیه در زمینه انرژی

امروزه امیدوار کننده‌ترین جهت برای توسعه انرژی هسته ای استفاده از فناوری نوترون سریع و یک چرخه بسته است که امکان پردازش مجدد سوخت هسته ای مصرف شده را فراهم می‌کند. در اختیار داشتن چنین فناوری‌هایی پتانسیل قابل توجهی برای صادرات و همکاری های بین المللی دارد و یک مزیت قابل توجه برای روسیه محسوب می‌شود. از آنجا که مشکل ذخیره زباله های هسته ای در هیچ کشوری به طور کامل حل نشده است، یک مزیت مهم فدراسیون روسیه این است که بر خلاف بسیاری از شرکت کنندگان دیگر در بازار برای ارائه خدمات در زمینه انرژی هسته ای (به استثنای فرانسه)، روسیه سوخت هسته ای مصرف شده را از مصرف کننده جمع می‌کند.

عامل مهم دیگر، شرایط تامین اعتبار پروژه های احداث نیروگاه های هسته ای، به ویژه برای کشور‌هایی در منطقه است که نفت و گاز قابل توجهی تولید نمی‌کنند یا در حجم قابل توجهی تولید یا صادر نمی‌کنند. دقیقا این کشور‌ها احساس نیاز بیشتری به توسعه انرژی هسته ای می‌کنند و آن را یک ضرورت می‌دانند. برای چنین کشورهایی، شرکت دولتی روس‌اتم طرح ساخت – مالکیت – بهره برداری (BOO) را ارائه می‌دهد، که در آن سرمایه گذار مالکیت نیروگاه اتمی را اخذ می‌کند و از طریق فروش برق سرمایه گذاری را برمی‌گرداند. علاوه بر این شرکت دولتی روس‌اتم طرح ساخت – مالکیت – بهره برداری – انتقال (BOOT) را ارائه می‌دهد که در آن، پس از انقضاء مدت قرارداد، شرکت به مالکیت دولت منتقل یا به آن فروخته می‌شود.

چشم‌انداز روابط دو‌جانبه

مذاکرات در باب همکاری در زمینه استفاده از انرژی اتمی در حال حاضر با تعدادی از کشور‌های غرب آسیا در جریان است، در برخی موارد توافقنامه‌های چارچوب امضا شده است؛ که در درازمدت می‌تواند به همکاری در سطح گسترده منجر شود.

در ژوئن ۲۰۱۵، عربستان سعودی در زمینه همکاری های هسته ای با روسیه، توافقنامه‌ای بین دولتی در مورد همکاری در زمینه استفاده از انرژی اتمی برای اهداف صلح آمیز منعقد کرد که سرفصل‌های همکاری آن تنها محدود به ساخت امکانات تولید انرژی نبود و سرفصل‌های پزشکی و صنعتی را نیز شامل می‌شد.

در دسامبر ۲۰۱۷، طرف‌های روسی و سعودی نقشه راهی برای استفاده از انرژی صلح آمیز هسته ای امضا کردند که طبق این سند طرفین قصد دارند برای ساخت راکتور‌های کوچک و متوسط به منظور تولید انرژی و ساخت آب شیرین کن همکاری کنند.
عربستان سعودی در نظر دارد ساخت اولین نیروگاه هسته ای ۲.۸ گیگاواتی را در سال ۲۰۲۱ آغاز کند و در حال حاضر به دنبال شرکای خارجی برای مشارکت در این پروژه هست. کشور‌های روسیه، ایالات متحده آمریکا، کره جنوبی، فرانسه و چین به این پروژه علاقه نشان می‌دهند و آماده ورود برای همکاری در این برنامه هستند.

در زمینه اردن و همکاری های هسته ای با روسیه باید گفت که اردن به روسیه به عنوان یک شریک مهم در زمینه هسته ای نگاه می‌کند. در سال ۲۰۱۴، شرکت Rusatom Overseas، زیرمجموعه شرکت دولتی روس‌اتم، توافقنامه‌ای را برای توسعه پروژه هسته ای با کمیسیون انرژی اتمی اردن امضا کرد. در ادامه این همکاری در ۲۴ مارس ۲۰۱۵ نیز توافقی بین دولتی برای اجرای این پروژه امضا شد. اجرای این توافق از سال ۲۰۱۶ آغاز شد. بنابر این توافق طرف روسی می‌بایست دو بلوک انرژی را با ظرفیت ۲ گیگاوات بسازد. حجم سرمایه مورد نیاز ۱۰ میلیارد پیش‌بینی شده بود و راه‌اندازی واحد‌های اول و دوم آن به ترتیب طبق پیش‌بینی‌ها در سال ۲۰۲۴ و ۲۰۲۶ باید انجام می‌شد. رقبای اصلی شرکت روسی در اردن سه شرکت SNC-Lavalin از کانادا، کنسرسیومی از آروا فرانسه وصنایع سنگین میتسوبیشی ژاپن بوده اند.

اما در سال ۲۰۱۸ اردن به دلیل ملاحظات مالی، خروج خود از پروژه نیروگاه هسته ای را اعلام کرد. در حال حاضر، کار بین شرکت انرژی اتمی دولتی روس‌اتم و طرف اردنی برای بررسی امکان ساخت راکتور‌های کم مصرف در اردن در حال انجام است.
امارات متحده عربی از کشور‌هایی در منطقه است که قصد دارد در آینده نزدیک حجم انرژی اتمی را در تراز انرژی خود افزایش دهد به طوری که بر اساس سند (Dubai Integrated Energy Strategy ۲۰۳۰) حجم انرژی اتمی این کشور تا سال ۲۰۲۰ باید به ۲۵ درصد می‌رسیده است. در سال ۲۰۰۹، کنسرسیومی به رهبری شرکت کره ای KEPCO در مناقصه ساخت نیروگاه برق باراکا به ارزش ۲۰.۴ میلیارد دلار برنده شد. بر اساس این طرح، نیروگاه هسته ای از چهار راکتور APR-۱۴۰۰ کره‌ای با ظرفیت کلی ۵.۶ گیگاوات استفاده خواهد کرد. ساخت این پروژه در دسامبر ۲۰۱۵ آغاز شد. ساخت اولین واحد در سال ۲۰۱۸ به پایان رسید، ساخت سه واحد باقیمانده قرار بوده تا سال ۲۰۲۰ به پایان برسد. در حال حاضر، توافق نامه همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی بین فدراسیون روسیه و امارات در حال اجرا است.

اخیراا، به دلیل کاهش طولانی مدت قیمت نفت، توسعه انرژی هسته ای مورد توجه دولت قطر قرار گرفته است. در تاریخ ۲ نوامبر ۲۰۱۰، شرکت دولتی روس‌اتم و وزارت محیط زیست قطر تفاهمنامه همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی را امضا کردند.
بحرین و عمان نیز تفاهمنامه‌های همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی با فدراسیون روسیه امضا کرده اند، اما همکاری با این کشور‌ها در زمینه انرژی هسته ای بیشتر به علت پایین بودن هزینه تولید سنتی برق ادامه پیدا نکرده است. با این وجود این کشور‌ها از لزوم ایجاد امکانات تولید برق جاگزین آگاه هستند.

وضعیت جمهوری اسلامی ایران

جمهوری اسلامی ایران از کشور‌های پیشروی منطقه در زمینه هسته ای است. ایران با داشتن منابع و معادن غنی اورانیوم و همچنین چرخه کامل و دانش بومی بالا در زمینه هسته ای پتانسیل بیشتری برای بهره برداری از انرژی هسته ای (چه به صورت نیروگاه وچه به صورت آب شیرین کن) نسبت به رقبای خود (به خصوص امارات متحده عربی و ترکیه که در این سال‌ها تلاش‌هایی جدی برای ساخت نیروگاه های هسته ای کرده‌اند) در منطقه دارد. در حال حاضر تنها نیروگاه هسته ای فعال کشور نیروگاه اتمی بوشهر (لازم به ذکر است که نیروگاه اتمی بوشهر اولین و تا چند سال پیش تنها نیروگاه اتمی غرب آسیا بوده است) که با مشارکت جدی روس ها در سال‌های بعد از انقلاب ساخته شده است.

جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه همکاری های هسته ای خود را از اوایل دهه ۹۰ میلادی آغاز کرده‌اند. البته این روابط همیشه به یک ثبات نبوده و گاه تحت تاثیر شرایط بین المللی دچار شدت و ضعف‌هایی شده است، اما در حال حاضر با توجه به بهبود روابط در سال‌های اخیر و اتفاقات سیاسی-نظامی منطقه به نظر می‌رسد که اراده دو طرف بر همکاری جدی باشد. ساخت نیروگاه های هسته ای همراه با اصلاح روش‌های مصرف انرژی می‌تواند ایران را تبدیل به بزرگترین صادرکننده برق در منطقه غرب آسیا کند و مزیت اقتصادی بالایی را برای صنایع بومی به وجود آورد. امید است که مسئولان و مدیران اجرایی کشور در فضایی نخبگانی و به دور از هرج و مرج‌های رسانه ای-جناحی-سیاسی به رشد و توسعه هرچه بیشتر این صنعت در کشور توجه و دقت کافی کنند.

نتیجه گیری

این گزارش علاقه بیشتر کشور‌های منطقه غرب آسیا را به توسعه انرژی هسته ای نشان می‌دهد که البته رشد جمعیت منطقه و رشد مصرف نیز مزید بر علت شده است. فدراسیون روسیه با داشتن توافقنامه‌های بین دولتی یا تفاهمنامه همکاری در این زمینه با تمام کشور‌های منطقه که علاقمند به توسعه انرژی هسته ای هستند تعامل دارد. در ایران، ترکیه و مصر ساخت نیروگاه های هسته ای با مشارکت روس‌اتم در حال انجام و همکاری با سایر کشور‌ها در مراحل اولیه است. از آن جا که بعد از تحولات اخیر سوریه و علاقه دو کشور فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران به گسترش روابط اقتصادی، نظامی و صنعتی به طور واضح مشهودتر شده است.

به نظر می‌رسد با توجه به چالش های تامین انرژی در کشور و شرایط تحریمی و همچنین تعهداتی که به موجب کنوانسیون پاریس، جمهوری اسلامی ایران ملزم به اجرای آنهاست ساخت نیروگاه های هسته ای با مشارکت طرف روسی راه منطقی باشد تا هم جذب سرمایه خارجی صورت گیرد و هم کشور که روزی اولین و تنها نیروگاه هسته ای منطقه را داشته در این ماراتن از رقبای خود در آن سوی آب‌های خلیج فارس عقب نماند. از این رو گفتگو‌ها پیرامون ساخت نیروگاه اتمی سیریک که قرار است با حمایت مالی روس ها ساخته شود را نیز با همین دید قابل تحلیل است.

پی‌نوشت: یادداشت اهمیت تعمیق همکاری های هسته ای با روسیه توسط سید فواد علوی، پژوهشگر میز روسیه، قفقاز و آسیای مرکزی دفتر دیپلماسی اقتصادی نگاشته و توسط پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام منتشر شده است.