آینده معمای برجام

ایران و امریکا در طول چهار دهه گذشته با تنش و تخاصم عمیقی روبه‌رو بوده‌اند. تحت همین عنوان، این دو کشور بارها تا آستانه تقابل مستقیم نظامی پیش رفته‌اند؛ اما یکی از نقاط عطف تقابل دو کشور به برنامه هسته ای ایران برمی‌گردد. از سال ۲۰۰۲ با استناد کشورهای غربی و در راس آن‌ها امریکا به گزارش گروهک منافقین از برنامه هسته ای ایران، تنش های دو کشور وارد مرحله جدیدی شد. از آن زمان، امریکا برنامه اتمی جمهوری اسلامی ایران را دست‌مایه‌ای برای اقدامات خصمانه خود علیه تهران قرار داده است. امریکا در طول دو دهه گذشته با همین دستاویز، شدیدترین و پیچیده‌ترین تحریم های اقتصادی را علیه ایران اعمال کرده است.

از سال ۲۰۰۳ با هدف پایان دادن به مناقشات درباره برنامه هسته ای ایران، سازوکار حل اختلاف به طریق دیپلماتیک در دستورکار قرار گرفت. این مهم، سرآغاز مذاکرات فرسایشی و فشرده‌ای‌ شد که با گذشت نزدیک به دو دهه، سرانجام در سال ۲۰۱۵ به توافقی چندجانبه در قالب «برنامه جامع اقدام مشترک» (به اختصار برجام) ختم شد. با وجود اینکه به نظر می‌رسید توافق نامبرده، پایان تنش‌های چند دهه گذشته باشد، روی کار ‌آمدن جمهوری خواهان در امریکا به رهبری دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۷ این فرضیه را ابطال کرد. خروج از برجام برنامه‌ای بود که دونالد ترامپ از زمان شرکت در رقابت ها و شعارهای انتخاباتی ریاست جمهوری امریکا در سر داشت. سرانجام نیز با پیروزی ترامپ در انتخابات، این اقدام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ عملیاتی شد. متعاقب خروج این کشور از توافق هسته ای، دولت ترامپ علاوه بر بازگرداندن سازوکارهای تحریمی، راهبرد موسوم به کارزار فشار حداکثری را نیز برای اعمال فشار بیشتر بر ایران برای پذیرش دور جدید مذاکرات و قبول محدودیت های بیشتر، در دستورکار قرار داد. ترامپ با خروج یک جانبه از توافق مذکور عملا توافق مذکور را ناکارآمد کرد و زمینه شکست آن را فراهم کرد. ترامپ با زیاده خواهی به دنبال توافقی جدید با ایران بود که علاوه بر بر برنامه هسته ای، برنامه موشکی و سیاست ها و الگوهای رفتاری منطقه ای ایران در غرب آسیا را نیز در برگیرد. کارزار فشار حداکثری دقیقا برای همین در دستورکار امریکا قرار گرفت؛ البته این اقدام با ایستادگی ایران و پیروزی جو بایدن در انتخابات۲۰۲۰ با شکست روبه‌رو شد. این تغییر و تحول جدید در کاخ سفید، سرآغاز شکل‌گیری معمای بزرگ و بسیار پیچیده‌ای حول محور توافق هسته ای شده است: اینکه کادر سیاسی جدید امریکا به رهبری جو بایدن چه راهبردی برای آینده توافق هسته ای دارد؟ و آینده معمای برجام چیست؟

پی‌نوشت: این یادداشت، مقدمه گزارش «گذاری بر جو بایدن و آینده معمای برجام» به قلم فرشید فرهادی، پژوهشگر موسسه آینده پژوهی جهان اسلام، است.