اندیشکده و نقش آن در تعالی خانواده

در چند دهه گذشته، موضوعات اجتماعی نظیر جمعیت و زنان و خانواده از مقوله هایی بوده اند که در اندیشکده های مطرح جهان بیش از پیش اهمیت یافته اند؛ تا آنجا که در بسیاری از آن موسسه ها، کارگروه مسائل و موضوعات اجتماعی شکل گرفته است و برخی از اندیشکده ها نیز مختص همین مقوله تاسیس شده اند. با وجود این امر، در ادبیات علمی اندیشکده ها، منابع بسیار محدودی با موضوع خانواده موجود است. از طرف دیگر، حوزه خانواده بخش کوچکی از فعالیت های اندیشکده ای دنیا را به خود جلب کرده است. در عصر حاضر، به علت تغییرات سریع در روند تشکیل خانواده و تشدید تزلزل بنیان خانواده، توجه بیشتری به موضوع خانواده آغاز شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

نزدیک به یک قرن است که مجموعه هایی با هدف تولید پشتوانه های علمی برای سیاستگذاری یا جهت دهی به سیاست ها در سراسر دنیا، به ویژه در کشورهای توسعه یافته به وجود آمده اند. این موسسه ها با حضور نخبگان در کارگروه هایی تخصصی، به دنبال استخراج اطلاعاتی قابل فهم، مطمئن، کاربردی، مفید و در بازه زمانی پذیرفتنی برای نهادهای سیاستگذار و جهت دهی به رفتارهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جوامع هستند. چنین مجامع علمی و موسسه هایی در رده «اندیشکده ها» قرار می گیرند. اندیشکده ها مراکز رصد و پایش و ارزیابی محیط و تولید و تحلیل افکار جدید و موثر در تصمیم سازی های راهبردی و جهت دهی به سیاست های آتی هر کشور و منطقه و جهان هستند. برخی اندیشکده ها به مباحث و مسائل حوزه خانواده پرداخته و در مبارزه با برخی آسیب ها و ناهنجاری های موجود در جامعه، به ویژه برخی سیاست های ضد خانواده دولت‌هایشان نقش مقصر را ایفا کرده اند. تمرکز پژوهش حاضر بر شناسایی این نوع مراکز و بررسی فعالیت ها و نتیجه اقداماتشان است. همچنین در پایان تلاش شده است با استفاده از تجربه های موجود در سطح جهان، الگوهایی در زمینه فعالیت اندیشکده ها پیشنهاد شود.

آشنایی با اندیشکده

اندیشکده پلی است میان مبادی دانشی، مراجع سیاستگذاری، دولت و جامعه. مهم ترین رسالت اندیشکده، سیاست پژوهی و تصمیم سازی در راستای کمک به سیاست مداران برای ارزیابی سیاست های موجود و پیشنهاد سیاست های جدید و همچنین آماده سازی افکار عمومی برای پذیرش سیاست های اصلاحی است. وقوع جنگ جهانی دوم و متعاقب آن فرایند جهانی شدن، پیچیده شدن فرایندهای تصمیم گیری و تغییر و تحولات سریع در فرایندهای سیاسی، اقتصادی، فناوری، فرهنگی و اجتماعی، نقش عمده ای در شکل گیری اندیشکده ها داشته اند.

اندیشکده ها را می توان با توجه به دیدگاه های ایدئولوژیک، منابع تامین سرمایه، تمرکز موضوعی و مخاطبان دسته بندی کرد. در برخی کشورها مانند ایالات متحده، اندیشکده های مستقل (غیردولتی) به لحاظ فراوانی بیشترند و در برخی کشورها مانند آلمان، بیشتر اندیشکده ها دولتی هستند. موسسه لادر دانشگاه پنسیلوانیا هرساله گزارشی از کمیت و کیفیت اندیشکده های دنیا ارائه می کند که در جدیدترین نسخه آن که در اوایل سال ۲۰۱۸ انتشار یافته است، نزدیک به ۸ هزار موسسه در دنیا به عنوان اندیشکده شناسایی و برترین آن ها در قالب چند جدول به تفکیک منطقه و حوزه کاری رتبه بندی شده اند. در گزارش مذکور، ایران به لحاظ تعداد با داشتن ۶۴ اندیشکده در رتبه ۲۰ ام جهان قرار دارد. البته با توجه به بررسی ها و جدول های رتبه بندی که در گزارش آمده است، اندیشکده های ایرانی به لحاظ کیفی جایگاه مناسبی در میان اندیشکده های جهان ندارند.

خانواده در اندیشکده های مطرح جهان

امروز این باور وجود دارد که موضوع خانواده به دلیل اهمیت و جایگاهی که در تمامی حوزه ها دارد، باید به عنوان مبنا در مرکز سیاستگذاری ها و برنامه های اجرایی اندیشکده ها قرار بگیرد و فقط تایید اهمیت خانواده و داشتن نیم نگاهی به آن ها در برنامه ها برای داشتن اجتماعی قوی و زنده کافی نیست. اندیشکده های برجسته دنیا که در حوزه خانواده وارد شده اند، با توجه به رتبه بندی دانشگاه پنسیلوانیا، شهرت در مجامع علمی، میزان ورود در حوزه خانواده و وجود اطلاعات مناسب به زبان های انگلیسی و فرانسه در منابع اینترنتی، در این بخش بررسی شده اند.

اندیشکده های یاد شده به دو دسته تقسیم بندی شده اند:

• اندیشکده های بزرگ که در کنار موضوعات اقتصاد، روابط بین الملل، سیاست خارجی و … به موضوع خانواده نیز پرداخته اند: نظیر موسسه بروکینگز در آمریکا؛
• اندیشکده های کوچک یا متوسط که فقط بر موضوع خانواده متمرکزند، نظیر موسسه خانواده وانیه در کانادا.

برخی اندیشکده ها هرچند در اذهان عمومی به فعالیت در موضوعات سیاسی، روابط بین الملل، اقتصادی و فناوری شهرت دارند، در حوزه خانواده نیز به طور موثر و نمایانی وارد شده اند. میزان استقلال یا وابستگی اندیشکده ها به دولت یا احزاب و موفقیت آن ها در این خصوص، با توجه به اقتضائات هر جامعه متفاوت است. در حالی که اندیشکده های آمریکایی حداقل وابستگی به دولت را دارند، اندیشکده های آلمانی بیشتر در فضاهای دولتی، مانند دانشگاه ها رشد پیدا کرده اند.

در ایران اندیشکده «خانواده مرکز الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت» و «مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام» و «شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده» وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی برخی از نهادهای ایرانی هستند که می توان آن ها را در ردیف اندیشکده ها طبقه بندی کرد. صرف نظر از این قبیل اندیشکده ها که همگی دولتی هستند، در سطح کشور هیچ اندیشکده غیردولتی که در حوزه خانواده ورود جدی داشته اند، شناسایی نشده است. برخی موسسه ها نیز در شمار اندیشکده ها قرار نمی گیرند؛ اما تاثیرات چشمگیری بر حفظ و تکمیل بنیان خانواده ها داشته اند. از این جمله می توان «دیده بان خانواده» و «موسسه نوردیک مطالعات آسیایی (نیاس)» را نام برد.

الگوی پیشنهادی مدیریت اندیشکده

در چند دهه گذشته، تغییرات سریع در کشورهای منطقه خاورمیانه و آفریقا فرصت منحصربه فردی برای رشد اندیشکده ها در این مناطق ایجاد کرده و تبع آن، چالش هایی نیز در زمینه فرایندهای ارتباطی و نفوذ در دستگاه های حاکمیتی، جذب سرمایه های انسانی و مالی و … به وجود آورده است. تغییرات مهم محیطی موثر بر اندیشکده را می توان در ۶ عامل جست و جو کرد: تغییر در سرمایه گذاری، افزایش شمار اندیشکده ها و سازمان های غیردولتی، ظهور رسانه های تمام وقت، پیشرفت های تکنولوژیک، افزایش سیاست حزبی و جهانی شدن.

ارزیابی محصولات اندیشکده یکی از نکات کلیدی راهبردی اندیشکده است. نکته اینجاست که نباید همه محصولات را به یک شیوه ارزیابی کرد. دیده بانی، نیاز سنجی، مدل سازی، جریان سازی و گفتمان سازی از مراحل مهمی هستند که اندیشکده در طی مسیر حل مسئله باید بپیماید. اندیشکده، نقشه حلقه واصل را میان نهادهای دانشی، مراکز سیاستگذاری، نهادهای اجرایی، رسانه های عمومی، تشکل های اجتماعی و فرهنگی و سازمان های مردم نهاد ایفا می کند. نتایج ضعیف اندیشکده های ایرانی و نبود اعتماد و رغبت سیاستگذاران به استفاده از یافته ها و خروجی های این اندیشکده ها چالشی است که با جذب بودجه از اشخاص و نهادهای خصوصی و انجام پروژه های استراتژیک به تبع آن، ارائه نتایج کاربردی موثر می توان بر آن فائق آمد.

راهبردهایی برای حمایت از اندیشکده ها در ایران

به نظر می رسد در خصوص راه اندازی اندیشکده در ایران، همچون بسیاری از موضوعات وارداتی دیگر، جریان سازی و گفتمان سازی نسبتا خوبی صورت گرفته است که نتیجه آن تاسیس تعداد بسیاری موسسه در این زمینه است. مشکل از آنجا آغاز می شود که الگوها و مدل های اندیشکده های کارآمد مبتنی بر مقتضیات جامعه ایران استخراج نشده اند و آنچه در این زمینه وجود دارد بیشتر به کلیات کار و اهمیت موضوع اشاره می کند. از همین رو در ادامه چند راهبرد کلان برای راه اندازی اندیشکده های جدید یا اصلاح و بهبود اندیشکده های موجود، در دو سطح برنامه ریزی و سیاستگذاری کلان کشور و مدیرت و راهبری درونی اندیشکده ارائه شده است:

• راهبردهای سطح برنامه ریزی و سیاستگذاری کلان کشور: مواردی چون «حمایت دولت و مجلس از اندیشکده ها از طریق استفاده از ظرفیت پژوهی موجود در این موسسه ها و اعتماد به نتایج خروجی»، «ایجاد گفتمان علمی شدن سیاست ها و تصمیم های کلان و اجتناب از تصمیم گیری های سلیقه ای در تمامی سطوح سیاستگذاری و تصمیم سازی» و «اعلان عمومی سیاست های موفقی که حاصل تحقیقات انجام شده توسط اندیشکده ها بوده است» ازجمله این راهبردها می باشند.
• راهبردهای سطح مدیریت و راهبردی درونی اندیشکده: ازجمله این راهبردها می توان به مواردی چون «تشویق خیران و بخش خصوصی به حمایت از ایجاد و تثبیت اندیشکده ها»، «اجتناب از جهت گیری های جناحی و حزبی» و «ایجاد منابع مالی پایدار» اشاره کرد.

 جمع بندی

نزدیک به یک قرن است که مجموعه هایی با هدف تولید پشتوانه های علمی برای سیاستگذاری یا جهت دهی به سیاست ها در سراسر دنیا، به ویژه در کشورهای توسعه یافته به وجود آمده اند. در پژوهش حاضر به بررسی اندیشکده ها و بررسی فعالیت ها و نتیجه اقدامات آن ها پرداخته است. همچنین در پایان تلاش شده است با استفاده از تجربه های موجود در سطح جهان، الگوهایی در زمینه فعالیت اندیشکده ها پیشنهاد شود. ‌اندیشکده ها در دنیا به دو دسته تقسیم می شوند: اندیشکده های بزرگ که در کنار موضوعات اقتصاد، روابط بین الملل، سیاست خارجی و … به موضوع خانواده نیز پرداخته اند. دسته دیگر اندیشکده های کوچک یا متوسط که فقط بر موضوع خانواده متمرکزند. در پایان پژوهش حاضر نیز راهبردهایی در سطوح برنامه ریزی و سیاستگذاری کلان کشور و مدیریت و راهبردی درونی اندیشکده ارائه شده است.

این مطالعه در پژوهشکده مهرستان با همکاری محمد صالح طیب نیا، مینا فلاح و سهراب هاشمی نژاد در سال ۱۳۹۷ انجام شده ‌است.